Το Τίποτε

‘I have nothing to say and I am saying it and that is poetry as I need it’

 John Cage

 (Cambridge 1951. Ένα μικρό δωμάτιο κοντά στο Trinity College με ένα κρεβάτι, έναν νιπτήρα, ένα μικρό τετράγωνο τραπέζι και τρεις καρέκλες. Λιγοστά βιβλία στοιβαγμένα στο τραπέζι. Τρεις άνθρωποι κάθονται και συνομιλούν. Ο Ludwig Wittgenstein, ο άνθρωπος ο οποίος μένει στο δωμάτιο, ο John Cage και ο Martin Heidegger. Είναι σούρουπο, ο ήλιος στη δύση του, Μάρτης και μόνο το φώς μιας μικρής λάμπας φέγγει στο δωμάτιο…)

LW (με αδύναμη φωνή που μόλις ακούγεται): John, ‘άκουσα’ προχθές το νέο έργο σου, το 4’33’’. Ομολογώ ότι δεν έχω ‘ξανακούσει’ κάτι παρόμοιο. Είμαι σίγουρος ότι οι κριτικοί άλλα και πολλοί από το κοινό δεν θα…ενθουσιαστούν. Αλήθεια, τί προσπαθείς να πετύχεις βάζοντας έναν πιανίστα να κάθεται μπροστά από το πιάνο του χωρίς να παίζει τίποτε για 4 λεπτά και 33 δευτερόλεπτα;!

JC: Μα τί άλλο από το να αναδείξω την αξία του Tίποτε! Την αξία της σιωπής, του μηδενός! Δες Ludwig, σε αυτό το έργο δεν υπάρχει μουσική όπως την γνωρίζαμε έως σήμερα· οι παρτιτούρες είναι λευκές σελίδες. Όμως υπάρχουν πολλοί ήχοι στην αίθουσα να ακούσει κανείς κατά τη διάρκεια του έργου. Ο κύριος που βήχει δίπλα σου, η κυρία που ψιθυρίζει στην μπροστινή θέση, μια άλλη κυρία που μετακινείται  στην καρέκλα της λίγο πιο πέρα. Όλοι οι ήχοι είναι ίσης αξίας, είτε ακούς ένα κομμάτι του Beethoven είτε το κλάμα ενός μωρού ή τον βήχα ενός κυρίου δίπλα σου.

MH (με απορία): Πώς το εννοείς αυτό John; Ξέρεις ο Ludwig μεγάλωσε στη Βιέννη και εγώ στη Γερμανία, γεννηθήκαμε και ανατραφήκαμε μέσα στην κλασική μουσική και μάθαμε να την αγαπάμε και να τη θεωρούμε μοναδική. Ίσως γι’αυτό να μας είναι δύσκολο να σε καταλάβουμε…

JC: Σε καταλαβαίνω Martin και εγώ έχω μελετήσει την κλασική μουσική και την αγαπάω, και μην ξεχνάς ότι δάσκαλός μου υπήρξε ένας άλλος Βιεννέζος. Όμως αυτό που προτείνω είναι να αποκαταστήσουμε τη σχέση της μουσικής με τη φύση. Το πρόβλημα της κλασικής μουσικής είναι ότι είναι πολύ…διανοητική. Οι συνθέτες πια προσπαθούν να ανταγωνιστούν αυτούς του παρελθόντος, να φτιάξουν κάτι πιο όμορφο, πιο εντυπωσιακό, πιο περίτεχνο, για να βρουν κι αυτοί μια θέση στο μουσικό στερέωμα. Όμως εγώ λέω, απλώς ακούστε τους ήχους γύρω σας και απολαύστε τους. Απολαύστε τη σιωπή. Μέχρι τώρα οι παύσεις χρησιμοποιήθηκαν στην μουσική ‘τεχνητώς’ προκειμένου να δώσουν έμφαση στο αισθητικό αποτέλεσμα. Τώρα πρέπει να αρχίσουν να ηχούν. Όταν ένα κομμάτι μουσικής δεν εξυπηρετεί κανένα σκοπό, τότε η σιωπή γίνεται ο ήχος του περιβάλλοντος κόσμου, στον οποίο ανήκουμε, αλλά αρνούμαστε να ακούσουμε. Οι ήχοι είναι σαν τις προτάσεις μιας γλώσσας. Δεν φέρουν ηθική ή αισθητική αξία. Eσύ Ludwig δεν είπες κάτι αντίστοιχο για τη γλώσσα και την ηθική;

LW: Όλες οι προτάσεις διατυπωμένες σε μια γλώσσα είναι ίσης αξίας. Δεν έχει νόημα το ‘καλό’ ή ‘κακό’, το ‘όμορφο’ ή το ‘άσχημο’. Η ηθική και η αισθητική είναι υπερβατικές, δεν μπορεί να ανήκουν στον κόσμο μας. Αν τις χρησιμοποιούμε για να αξιολογήσουμε τις πράξεις μας ή τα δημιουργήματά μας δεν είναι παρά μια σύμβαση.

MH: Ο Shakespeare το είπε επίσης ωραία αυτό Ludwig, δια στόματος Hamlet: ‘There is nothing either good or bad but thinking makes it so’.

JC: Ακριβώς, μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε με συμβάσεις και έτσι διαμορφώνονται και τα αισθητικά μας πρότυπα. Είναι διανοητικά, ενώ θα έπρεπε να είναι αληθινά. Εγώ αγαπάω τους θορύβους γύρω μου περισσότερο από τα μουσικά διαστήματα. Οι θόρυβοι είναι υπέροχοι, η σκέψη τούς έχει ‘φθείρει’ και τους θεωρούμε ενοχλητικούς. Εάν ακούμε ήσυχα στο δωμάτιο μας την 9^η του Beethoven και το τηλέφωνο χτυπήσει και διακόψει την ακρόαση αμέσως ενοχλούμαστε. Δεν θα πρέπει. Είναι αφύσικο η μουσική να βρίσκεται απομονωμένη από το φυσικό περιβάλλον, από την ίδια τη ζωή. Εάν ‘ενσωματώσουμε’ τον ήχο του τηλεφώνου στους ήχους της μουσικής του Beethoven, τότε η ακρόαση θα γίνει μια μοναδική, νέα μουσική εμπειρία και κάθε φορά που θα ακούμε την 9^η θα ακούμε και κάτι διαφορετικό, αφού οι ήχοι γύρω μας θα μεταβάλλονται. Αυτή είναι και η έννοια του 4’33’’. Η ‘μουσική’  διαμορφώνεται από το φυσικό περιβάλλον και κάθε φορά που θα παρουσιάζεται το έργο θα ακούγεται…διαφορετικά. Όσο είναι παράλογο να πούμε ότι οι σεισμοί είναι ανεπίτρεπτοι, άλλο τόσο παράλογο είναι να ακούμε την μουσική σε ένα ‘αποστειρωμένο’ περιβάλλον. Οι άνθρωποι συνήθως λένε: ‘ δεν ξέρω πολλά από μουσική, ξέρω όμως τί μου αρέσει’ . Όμως τα σημαντικά ερωτήματα δεν απαντώνται μόνο με το τί μας αρέσει αλλά με το να αποδεχόμαστε εξίσου ό,τι μας αρέσει και ό,τι δεν μας αρέσει. Μόνο έτσι μπορεί να φτάσει κανείς στην σκοτεινή νύχτα της ανθρώπινης ψυχής…

ΜΗ: Θυμήθηκα τώρα John μια ιστορία που έλεγες με έναν άθρωπο που στεκόταν σε έναν ψηλό λόφο και τρεις περαστικοί από κάτω αναρωτιόνταν τί κάνει εκεί πάνω…

JC: Aυτή είναι μια από τις αγαπημένες μου ιστορίες Martin. Ο ένας λοιπόν είπε: ‘σίγουρα θα έχασε το ζώο του’, ο άλλος: ‘σίγουρα θα αναζητεί τον φίλο του’ και ο τρίτος είπε: ‘θα απολαμβάνει τον καθαρό αέρα’. Και επειδή δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν πήγαν και τον ρώτησαν: ‘γιατί στέκεις εδώ πάνω;’  και αυτός απάντησε: ‘απλώς στέκω’ . Εάν δεν υπάρχουν ερωτήσεις δεν υπάρχουν και απαντήσεις, εάν όμως αρχίσουν οι ερωτήσεις, η τελική απάντηση κάνει τις ερωτήσεις να φαίνονται ‘παράλογες’. Εσύ δεν είπες Ludwig στο τέλος του Tractatus σου ότι: ‘γι’αυτό που είναι άρρητο, καλύτερα να σιωπεί κανείς’;

LW: Σωστά, η σκέψη είναι η λογική απεικόνιση της πραγματικότητας, δεν γίνεται να σκεφτούμε μη λογικά. Και η σκέψη μας εκφράζεται με τη γλώσσα, που με τη σειρά της δείχνει τη λογική μορφή της πραγματικότητας. Ό,τι δεν ανήκει στον κόσμο μας,  όπως τον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και τις εμπειρίες μας, δεν μπορεί να δειχτεί και επομένως δεν μπορεί και να λεχθεί.

ΜΗ (θριαμβευτικά): ‘die Grenzen meiner Sprache bedeuten die Grenzen meine Welt’*

LW: Ο κόσμος μας είναι μόνο η γλώσσα που καταλαβαίνουμε. Εάν μιλήσεις σε έναν αγρότη που ζεί απομονωμένος στα βουνά για το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης μιλάς μια ‘άλογη’ γι’αυτόν γλώσσα, γιατί αυτή η έννοια δεν υπάρχει στον κόσμο του. Μα και όλη τη γνώση του κόσμου να γνωρίζει κάποιος πάντα θα υπάρχει κάτι έξω από τον κόσμο μας που θα είναι άρρητο και θα ανήκει στη σφαίρα του ‘μυστικού’. Το όριο της πραγματικότητας είναι το υποκείμενο που σκέφτεται και φιλοσοφεί. Άρα το όριο της πραγαματικότητάς μας είμαστε εμείς οι ίδιοι.

JC (σκεπτικός): Ludwig, όταν λές ‘μυστικό’, εννοείς ό,τι έχει να κάνει με την ύπαρξη ή μη του Θεού; Eσύ αλήθεια έχεις ή όχι αμφιβολίες για την ύπαρξή Του;

LW: Ο δημιουργός του κόσμου οφείλει να βρίσκεται εκτός του κόσμου, όπως ο κατασκευαστής αυτού του τραπεζιού βρίσκεται έξω από το τραπέζι. Ο Θεός δεν αποκαλύπτεται στον κόσμο. Ο Θεός ανήκει στη σφαίρα του άρρητου και επομένως δεν έχει νόημα να μιλάμε για Aυτόν και οφείλουμε να σιωπούμε. Δεν μπορώ να έχω αμφιβολίες για το Θεό, γιατί αμφιβολία μπορεί να έχει κανείς μόνο εάν μπορεί να διατυπωθεί μια ερώτηση, αλλά για να διατυπωθεί μια ερώτηση θα πρέπει η απάντηση να μπορεί να ειπωθεί. Εγώ, John είμαι αγνωστικιστής, δεν έχω βεβαιότητες όπως ο Bertrand**…

MH: Συμφωνώ Ludwig ότι η ‘λατρεία’ της Λογικής, όπως την καταλαβαίνουμε σήμερα, δεν βοηθάει να ανακαλύψουμε το μεταφυσικό, να ψηλαφίσουμε το Μηδέν, το Μη-όν, αυτό που θα λέγαμε ίσως Θεός, αυτό που δεν αποτελεί απλώς την άρνηση της ολότητας των όντων όπως τα γνωρίζουμε αλλά αποτελεί ένα τελείως διαφορετικό, ασύλληπτο στο νου Όν. Συμφωνώ ότι η Λογική είναι μόνο ένας τρόπος να ερμηνεύσουμε την ουσία των όντων και μάλιστα αυτός που βασίζεται στην εμπειρία μας. Όμως διαφωνώ ότι το Μηδέν δεν μπορούμε να το ‘συναντήσουμε’ στον κόσμο μας. Το Μηδέν μας αποκαλύπτεται στις στιγμές της αγωνίας μας. Στην καθημερινή μας ζωή είμαστε τόσο απορροφημένοι στις ασχολίες μας που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε καθαρά το Είναι των όντων. Μέσα στην αγωνία μας όμως μπορούμε να στραφούμε στην ουσία των όντων και εκεί να ανακαλύψουμε το Μηδέν. Και το Μηδέν Ludwig μηδενεί. Das Nichts nichtet. Είναι αυτό το Μηδέν που ποτέ δεν πρόκειται να παραδεχθεί ως ένα άλλο Όν η επιστήμη. Όπως είπες όμορφα κι εσύ John κάποτε: ‘Every something is an echo of nothing!’

JC: Martin τί εννοείς όταν λές ‘αγωνία’;

MH: Εννοώ τον φόβο του θανάτου, του τέλους, που μας κάνει να σκεφτούμε τα θεμελιώδη ερωτήματα της οντολογίας. Αν θέλετε να ζείτε τη ζωή σας πιο αυθεντικά, θα πρέπει να περνάτε περισσότερο χρόνο στα νεκροταφεία…

LW: Δεν ξέρω πόσο εύκολο είναι αυτό Martin. O θάνατος δεν αποτελεί ένα γεγονός της ζωής. Πώς μπορούμε να σκεφτούμε τον θάνατο ή για τον θάνατο όταν δεν έχουμε ‘ζήσει’ την εμπειρία του θανάτου. Εάν αιωνιότητα σημαίνει απουσία χρόνου, αχρονία, τότε η αιώνια ζωή ανήκει σε εμάς που ζούμε στο παρόν, γιατί η ζωή δεν έχει τέλος με την ίδια έννοια που το οπτικό μας πεδίο δεν έχει όρια. Ο χρόνος είναι και αυτός μια σύμβαση. Εάν σκεφτούμε τη ζωή στον κόσμο μας ως ένα μόνο κομμάτι της αχρονίας, της οποίας τα άλλα κομμάτια είναι η πριν και μετά τη ζωή στον κόσμο μας κατάσταση, τότε λίγη πραγματικά σημασία έχει ο θάνατος.

JC (μειδιώντας): Αυτή η συζήτηση για το θάνατο ακούγεται λιγάκι μακάβρια, για να είμαι ειλικρινής… (απευθυνόμενος στον Martin)… ο Ludwig το έκανε αυτό που λες πράξη με το να καταταγεί εθελοντικά στον Αυστριακό στρατό στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο και να ‘συνομιλήσει’ με τον θάνατο μέσα στα χαρακώματα. Όμως, επίτρεψέ μου να γυρίσω σε αυτό που είπες πριν Martin. Έθεσες ένα ακόμα πολύ σημαντικό θέμα νομίζω. Τί γίνεται με την επιστήμη; Οι επιστημονικές ανακαλύψεις μάς αφήνουν καθημερινώς άφωνους. Η επιστήμη ισχυρίζεται ότι μπορεί με τη διατύπωση των φυσικών νόμων να ερμηνεύσει την πραγματικότητα και να αποκαλύψει την αλήθεια των φυσικών φαινομένων.

LW: Οι φυσικοί νόμοι John είναι ένα επινοημένο πλαίσιο, για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τον κόσμο. Είναι αυταπάτη ότι εξηγούν τα φυσικά φαινόμενα. Είναι απλώς ένα εργαλείο για να περιγράψουν ‘κανονικότητες’ που αντιλαμβανόμαστε με την εμπειρία μας. Περιγράφουν δηλαδή ό,τι συνήθως συμβαίνει. Αυτό όμως δεν θεμελιώνει και αιτιώδη σχέση. Απόδειξη αυτού είναι ότι εάν επαναλάβεις ένα πείραμα 100 φορές, δεν θα έχεις το ίδιο αποτέλεσμα και τις 100 φορές. Και εδώ έρχονται οι ίδιοι οι επιστήμονες να μιλήσουν για τύχη, για να μπορέσουν να εξηγήσουν την ‘αποτυχία’ των νόμων τους να ερμηνεύσουν. Αυτό και μόνο δείχνει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν αποκαλύπτουν την αιτία των πραγμάτων. Η αιτιώδης αρχή, εάν υπάρχει, θα πρέπει να βρίσκεται έξω από τον κόσμο. Οι φυσικοί νόμοι δεν διαφέρουν πολύ από τις προκαταλήψεις, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούν αυθαίρετα αξιώματα, για να ερμηνεύσουν τη φύση.

ΜΗ: Και έτσι οι επιστήμονες προστίθενται και αυτοί Ludwig στην χορεία όλων εκείνων που μας λένε καθημερινώς πώς να σκεπτόμαστε και πώς να ζήσουμε. Και έτσι το Da-Sein***  ζεί ολοένα και πιο ανελεύθερα και μη αυθεντικά. Εάν θέλουμε να ζήσουμε αυθεντικά πρέπει να στραφούμε στους εαυτούς μας και στη φύση γύρω μας και να αγνοήσουμε τα ‘επιτεύγματα’ της τεχνολογίας, τους επιστήμονες και όλους εκείνους τους ‘ειδήμονες’ που διαμορφώνουν το πλαίσιο της σκέψης, της ηθικής, της αισθητικής και των συναισθημάτων μας.

JC (μπερδεμένος και ενοχλημένος): Μιλάς για ελευθερία και αυθεντικότητα συνέχεια Martin και… συμπάθα με για αυτήν την προσωπική ερώτηση, αλλά το είχα τόσα χρόνια μέσα στην ψυχή μου και ήθελα να στο ρωτήσω. Πώς μπόρεσες; Πώς μπόρεσες εσύ ο υπέρμαχος της ελευθερίας και αυθεντικότητας στα γραπτά σου να ενταχθείς στο Ναζιστικό κόμμα; Πώς μπόρεσες να μην αντιδράσεις στις διώξεις των Εβραίων πνευματικών ανθρώπων, ακόμα και φίλων σου; Πώς μπόρεσες να απαλείψεις την αφιέρωση του Sein und Zeit**** στον δάσκαλό σου Edmund Husserl, μόνο και μόνο επειδή ήταν Εβραίος; Πώς;

MH (μένει σιωπηλός για λίγα δευτερόλεπτα): …φοβήθηκα John, φοβήθηκα….

(μια εκκωφαντική σιωπή πέφτει στο δωμάτιο. Ο John έχει καρφώσει το βλέμμα του στον Martin, που τώρα κοιτάει κάτω και ο Ludwig κοιτάει έξω από το παράθυρό του στο πλακόστρωτο μια νεαρή κοπέλα πάνω σε ένα ποδήλατο να απομακρύνεται στο λυκόφως…)

* Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου.

** Bertrand Russell. Σημαντικότατος φιλόσοφος και μαθηματικός αλλά και ‘δάσκαλος’ του Wittgenstein στο Cambridge, που ως υπέρμαχος της Λογικής απέρριπτε τις θρησκείες και την ύπαρξη του Θεού και ‘κατηγόρησε’ τον Wittgenstein για ροπή στον μυστικισμό.

*** Ο Heidegger ήταν δεινός γλωσσοπλάστης. Επινοεί τον όρο Da-Sein που κυριολεκτικώς σημαίνει εδώ-είναι αναφερόμενος στην Ύπαρξη.

**** Το Είναι και ο Χρόνος. Το opus magnum του Heidegger.

Πηγές:

-‘Silence’ Lectures and Writings by John Cage, 50^th Anniversary edition, Foreword by Kyle Gann, Wesleyan University Press, 2011

 – Tractatus Logico-Philosophicus, L. Wittgenstein, with an introduction by Bertrand Russell, Chiron Academic Press, 2016

 -‘Tί είναι Μεταφυσική; ’ Martin Heidegger, μετάφραση Π.Κ.Θανασά, εκδ. Πατάκης, 2015

Ο πίνακας είναι έργο του Egon Schiele του 1915, σύγχρονου και ‘ομοτράπεζου’ του Wittgenstein και τιτλοφορείται ‘Διπλή αυτοπροσωπογραφία’. Βρίσκεται στο Leopold Museum της Βιέννης.