‘Where is the Life we have lost in living?
Where is the wisdom we have lost in knowledge?
Where is the knowledge we have lost in information?
The cycles of Heaven in twenty centuries
Bring us farther from GOD and nearer to the Dust’
Chorus I from ‘The Rock’, T.S. Eliot (1934)
Έπεσε στα χέρια μου πρόσφατα, δώρο πολύτιμου φίλου, ένα γραφτό του ποιητή T.S. Eliot με τίτλο ‘Notes towards the definition of Culture’*. Ένα κείμενο που πρωτοδημοσιεύτηκε το μακρινό 1948 και το οποίο επιχειρεί να ορίσει αυτό που ‘υπόσχεται’ ο τίτλος του· το τί αποτελεί και από τί αποτελείται η έννοια ‘κουλτούρα’, που στα Ελληνικά θα μεταφράζαμε ‘καλλιέργεια’, εάν θέλαμε ζηλωτικά να μείνουμε πιστοί ή ‘πολιτισμός’, που ενδεχομένως θα ήταν ορθότερο στην προκειμένη περίπτωση, μιας κι έχω την εντύπωση ότι μ’ αυτήν την ευρεία έννοια χρησιμοποιεί τη λέξη ο ποιητής. Στο παρόν κείμενο οι λέξεις ‘κουλτούρα’ και ‘πολιτισμός’ χρησιμοποιούνται ως συνώνυμες. Η δυσκολία του θέματος διαφαίνεται αμέσως με τη χρήση της λέξης ‘towards’. Η πρόθεση είναι να οριστεί η έννοια και προς την κατεύθυνση αυτή κινείται το κείμενο, αλλά το επιτυχές αποτέλεσμα δεν είναι καθόλου εξασφαλισμένο. H πρώτη διαπίστωση του Eliot είναι ότι ο πολιτισμός αναφέρεται περισσότερο σε μια κοινωνία παρά ειδικότερα σ’έναν άνθρωπο και αποτελεί τον τρόπο ζωής της κοινωνίας αυτής σε μιαν ορισμένη εποχή. Είναι σχεδόν άτοπο να λέμε ότι κάποιος είναι ‘πολιτισμένος’ ή ‘καλλιεργημένος’, αφού μπορεί να διαπρέπει σε κάποια ή κάποιες συνιστώσες του πολιτισμού, αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να το επιτύχει σε όλες. Επί παραδείγματι, το να διαθέτει κανείς καλούς τρόπους κοινωνικής συμπεριφοράς, χωρίς όμως να διαθέτει την ανάλογη ευαισθησία στις τέχνες ή μιαν αντίστοιχη διανοητική ικανότητα δεν αποτελεί παρά έναν αυτοματισμό και δεν τόν καθιστά απαραίτητα ‘πολιτισμένο’ ή ‘καλλιεργημένο’. Κουλτούρα, λοιπόν, είναι πρακτικώς τα πάντα όσα απαρτίζουν μια κοινωνία· το κοινωνικό σύστημα, οι συνήθειες, τα ήθη κι έθιμα, η γλώσσα, οι τέχνες, οι επιστήμες, οι νόμοι, ο τρόπος παρασκευής του φαγητού, τα σπορ, η θρησκεία. Η κουλτούρα είναι κάτι μακράν ευρύτερο από τη γνώση που αποκτά κανείς στα σχολεία ή τα πανεπιστήμια. Εάν κάποιος πιστεύει το αντίθετο τότε είναι σαν να θεωρεί ότι ολόκληρος ο οργανισμός μας αποτελείται από ένα και μόνο όργανο. Δεν θα πρέπει να παραβλέψει, επίσης, κανείς ότι κάποιο ή κάποια τμήματα της κουλτούρας μας παραμένουν υποσυνείδητα. Είμαστε αυτό που είμαστε, χωρίς να μπορούμε πάντοτε να προσδιορίσουμε ακριβώς το πώς και πότε γίναμε. Ο πρωταρχικός και σημαντικότερος, μάς λέει ο Eliot, δίαυλος μετάδοσης του πολιτισμού στον άνθρωπο είναι η οικογένεια. Φυσικά δεν είναι ο μόνος· είναι, όμως, τόσο κομβικής σημασίας που εάν αυτός εκπέσει, τότε κινδυνεύει να εκπέσει κι ο ίδιος ο πολιτισμός. Ο ποιητής στο κείμενο του αναπτύσσει πολλά ακόμη επιμέρους σχετικά θέματα, όπως επί παραδείγματι πώς διαχέεται ο πολιτισμός μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και ποιό θα ήταν ένα ‘ιδανικό’ κοινωνικό μοντέλο που θα προήγαγε τον πολιτισμό, ποιά είναι η αξία κι ο ρόλος της εκπαίδευσης στην ανάπτυξη του, καθώς και πώς αντιμετωπίζεται από τους πολιτικούς. Όλα αυτά, όμως, ξεφεύγουν από τον κύριο σκοπό του παρόντος κειμένου.
Η δεύτερη τολμηρή δήλωση του Eliot είναι ότι η κουλτούρα είναι ενσάρκωση (incarnation) της θρησκείας ενός λαού. Οι δυο αυτές έννοιες έχουν τέτοια οργανική σχέση για τον ποιητή, που μόνο η λέξη ενσάρκωση θα μπορούσε να περιγράψει με ακρίβεια τη σχέση αυτή. Μια θρησκεία, για όσο χρονικό διάστημα επιζεί, δίνει νόημα στον βίο, παρέχει το πλαίσιο για την ανάπτυξη του πολιτισμού, προστατεύει τον άνθρωπο από την ανία και την απόγνωση. Υπό το πρίσμα μιας τέτοιας σχέσης έρχεται κι η ακόλουθη θέση του ποιητή, η οποία εστιάζει ειδικότερα στον Ευρωπαϊκό μας πολιτισμό. Μάς λέει ότι ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός έχει μιαν ενότητα: συνεκτικός δεσμός που συναρμόζει τα διεστώτα είναι η Χριστιανική θρησκεία. Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι στη ρίζα του Χριστιανικός. Βάση του αποτελούν οι αρχαίοι πολιτισμοί, το Ισραήλ, η Ελλάδα κι η Ρώμη, αλλά ουσία του αποτελούν τα πάνω από 2000 χρόνια Χριστιανισμού στην Ευρώπη. Οι τέχνες, ο νομικός μας πολιτισμός, που ερείδεται στο Ρωμαϊκό δίκαιο αλλά και η δημόσια κι ιδιωτική ηθική μας αποτελούν αποκυήματα του Χριστιανισμού. Δεν έχει τόση σημασία εάν κάποιος πιστεύει ή όχι· είναι τέτοια η επίδραση του Χριστιανικού πολιτισμού επάνω στους κατοίκους αυτής της ηπείρου, που ό,τι σκέφτονται, λένε ή πράττουν αντανακλά άμεσα την κληρονομιά μιας δισχιλιόχρονης Χριστιανικής κουλτούρας. Ο Eliot μάς λέει ότι μόνο μια τέτοια κουλτούρα θα μπορούσε να γεννήσει πνεύματα όπως ο Βολταίρος ή ο Nietzsche. Δεν μπορείς να διατυπώσεις τη θέση ότι ο Θεός πέθανε, εάν πρώτα δεν έχεις περιγράψει, ορίσει, αναζητήσει ή λατρεύσει τον Θεό. Εάν χαθεί ο Χριστιανισμός, μάς προειδοποιεί ο ποιητής, τότε χάθηκε κι ο πολιτισμός μας και θα πρέπει να επιστρέψουμε στην αφετηρία και να περάσουμε ξανά μέσα από αιώνες βαρβαρότητας, προκειμένου να τον αναδημιουργήσουμε. Γνωρίζουμε ότι ο Eliot υπήρξε πιστός Καθολικός, αλλά ο ίδιος μάς διαβεβαιώνει ότι δεν οδηγείται στην παραπάνω διαπίστωση ως ένας απολογητής του Χριστιανισμού, αλλά μάλλον ως ένας κοινωνικός βιολόγος.
Η επόμενη διαπίστωσή του αναφέρεται στη ζωτική σημασία της αντιπαράθεσης και άμιλλας μεταξύ των επιμέρους πολιτισμών των χωρών της Ευρωπαϊκής ηπείρου, προκειμένου να συνεχίσει να εξελίσσεται και να προάγεται ο ανθρώπινος πολιτισμός. Χρειαζόμαστε ποικιλομορφία μέσα στην ενότητά μας (variety in unity), λέει χαρακτηριστικά. Μόνο η τριβή κι η αντιπαλότητα μεταξύ των ιδεών μπορεί να κυοφορήσει καινούριες ιδέες. Ο Eliot φέρνει ως παράδειγμα, προκειμένου να στηρίξει την παραπάνω θέση, την ‘αποτυχία’ της λογοτεχνικής επιθεώρησης ‘The Criterion’, την οποία εξέδιδε ο ίδιος από το 1922 έως το 1939. Σκοπός της επιθεώρησης ήταν να συλλέγει και να παρουσιάζει σ᾽ένα αγγλόφωνο κοινό τις πιο πρωτοποριακές δημιουργίες στη διανόηση και λογοτεχνία της Ευρώπης εκείνης της εποχής. Μετά το ’33, όμως, η Γερμανία βυθίστηκε στο έρεβος του ναζισμού και συγγραφείς και διανοητές άλλοι σκοτώθηκαν, άλλοι μετανάστευσαν κι άλλοι σιώπησαν. Παρόμοια πορεία ακολούθησε η φασιστική Ιταλία και η Ισπανία. Τότε ήταν που οι πηγές του πνεύματος στέρεψαν και το έντυπο του Eliot ήταν πλέον αδύνατο να διαδραματίσει το ρόλο που φιλοδοξούσε. Ένα δεύτερο παράδειγμα, που μεταχειρίζεται ο ποιητής, για να καταδείξει την αξία της αντιπαράθεσης των ιδεών, αφορά στον ίδιο τον Βρετανικό πολιτισμό. Ο πλούτος και η σύγκρουση γλωσσών, εθίμων και παραδόσεων μέσα στα όρια του νησιού, εξαιτίας της συνύπαρξης ανομοιογενών εθνών (Άγγλοι, Σκώτοι και Ουαλοί) είναι, μάς λέει, ‘ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ’ για την επιβίωση και προαγωγή της Βρετανικής κουλτούρας. Μόνο η αντιπαράθεση μεταξύ κεντρομόλων και φυγόκεντρων δυνάμεων μπορεί να επιτύχει το εφετόν· την ισορροπία και την εξέλιξη. Το ίδιο συνέβη ακριβώς και στην ποίηση, στην μαστορική του Eliot. Στο 2ο μισό του 19ου αιώνα, εάν δεν υπήρχε ένας Αμερικανός με Ιρλανδικές ρίζες, ο Edgar Allan Poe, δεν θα προέκυπτε η πρωτοπορία της Γαλλικής ποίησης, ο Baudelaire κι ο Valéry, και εάν δεν υπήρχαν οι Γάλλοι δεν θα φτάναμε στην πένα του W.B. Yeates, του Rainer Maria Rilke και του ίδιου του Eliot. Kι αυτό αποτελεί μόνο ένα παράδειγμα ώσμωσης στην τέχνη, που ανάλογα του μπορεί να βρεί κανείς σε οποιαδήποτε εποχή. Δεν υπάρχει απόλυτη αυθεντικότητα και γνησιότητα στις ιδέες και στην τέχνη. Κάθε φορά που γεννιέται ένας Βιργίλιος, Δάντης, Shakespeare ή Goethe, το μέλλον της Ευρωπαϊκής κουλτούρας αλλάζει μια για πάντα, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κι αυτοί πάτησαν σε ώμους προγενέστερων γιγαντιαίων αναστημάτων. Κλείνοντας ο ποιητής αναφέρεται στην προοπτική που φαίνεται να τον εκδειματεί όσο καμμιά άλλη. Την προοπτική μιας οικουμενικής, ενιαίας, παγκόσμιας κουλτούρας, που θα συνέθλιβε και εξαφάνιζε τις επιμέρους ιδιαιτερότητες και διαφοροποιήσεις των πολιτισμών των λαών της υφηλίου μας. Αυτό θα ήταν, κατά τον ποιητή, και το τέλος του ανθρώπινου πολιτισμού.
Οι παραπάνω διαπιστώσεις του Eliot γίνονται αφορμή να αναρωτηθώ ποιά είναι αλήθεια η πραγματική αιτία που σήμερα ένας λαός, αναπόσπαστο μέχρι τις μέρες μας τμήμα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, επιθυμεί να αποκοπεί από την Ευρώπη και να διαγράψει μια διαφορετική πορεία. Μήπως η επιβολή νόμων από την νομενκλατούρα των Βρυξελλών, η επιθυμία των ηττημένων του Β’ Παγκοσμίου πολέμου να ‘διαφεντεύσουν’ την Ευρώπη και οι υποτιθέμενες ορδές μεταναστών από τις Ανατολικές παρυφές της αποτελούν απλώς δικαιολογίες και όχι την πραγματική αιτία; Μήπως αποτελούν έναν φενακισμό από λαϊκιστές πολιτικούς εναντίον ενός μεγάλου μέρους του λαού; Γιατί έχουν φτάσει οι Άγγλοι να λένε ‘εμείς και το Continent’, εννοώντας φυσικά την Ευρώπη; Γιατί έχει χαθεί η αίσθηση της ενότητας και της συνάφειας με την κοινή Ευρωπαϊκή κουλτούρα; Και πόσο άλογο φαντάζει, αλήθεια, ένας λαός σαν τους Άγγλους, που τόσο καθοριστικά επηρεάστηκαν και επηρέασαν τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, να υποστηρίζει ότι δεν έχει-και δεν επιθυμεί να έχει-καμμιά σχέση με την Ευρώπη; Μήπως ο Eliot έχει τελικά δίκιο κι η ριζική αιτία είναι ότι οι Άγγλοι έχουν προ πολλού απεμπολήσει την ενοποιό δύναμη, την Χριστιανική τους πίστη; Και χωρίς αυτό όλα όσα προέρχονται ανατολικότερα της απέναντι ακτής της Βόρειας θάλασσας μοιάζουν ξένα και ανοίκεια; Κι όπως εύστοχα μάς λέει ξανά ο ποιητής, η αθεΐα των Βρετανών δεν είναι αποτέλεσμα διανοητικής επεξεργασίας κι εξέλιξης, αλλά μάλλον ένα παθητικό φαινόμενο, που βασίζεται περισσότερο στην άγνοια και στην αδιαφορία. Κι επιπλέον, οφείλουμε να αναρωτηθούμε τί επίδραση θα μπορούσε να έχει στον πολιτισμό της Βρετανίας αλλά και της Ευρώπης το Brexit, εάν τελικώς γίνει. Θα συνεχίσει η Βρετανία να μοιράζεται τις αξίες του Ευρωπαϊκού πολιτισμού στις τέχνες, στους νόμους, στην εκπαίδευση, στον ανθρωπισμό, στο κοινωνικό κράτος, στο σεβασμό του περιβάλλοντος, στην πίστη σε κάτι πέραν ενός ανούσιου συβαριτισμού, στην πίστη σε κάτι πέραν της χρησιμοθηρίας ως σκοπό της ζωής μας επάνω σ’αυτήν τη γη; Αλλά κι ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός πόσο θα πληγεί από την απώλεια ενός πόλου πολιτισμού, επιστημών και τεχνών, όπως η Βρετανία; Το μέλλον είναι άδηλο και αβέβαιο. Το μόνο που μπορεί να ελπίσει κανείς είναι ότι η αντιπαράθεση μεταξύ Βρετανίας και Ευρώπης θα περιοριστεί στο μέλλον μόνο στην αντιπαράθεση των ιδεών, την μόνη αληθινά γόνιμη, κι ότι το διορατικό πνεύμα του ποιητή θα διαψευστεί αυτήν τη φορά κι ο άνθρωπος σε αυτήν την μικρή αλλά τόσο σημαντική ήπειρο θα εξακολουθήσει να παράγει πολιτισμό αντάξιο του ονόματος και του είδους του.
* ‘Notes towards the definition of culture’, T.S. Eliot, Faber & Faber, 1962.
O πίνακας είναι μια από τις πολλές εκδοχές της ‘Αυτοκρατορίας του Φώτων’ (L’empire des lumières) του Σουρρεαλιστή Βέλγου ζωγράφου René Magritte (1898-1967), που φιλοτεχνήθηκε στα 1953-54 και φιλοξενείται στην συλλογή της Peggy Guggenheim στη Βενετία.
Παρακάτω ακούστε την υπέροχη μουσική του Romance από την σουίτα Gadfly του Dmitri Shostakovich (1906-1975) από το 1955. Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός δεν θα ήταν ίδιος, εάν δεν είχαν υπάρξει και οι Ρώσοι.
The Web Sphinx 