Όρνιθες και χοίροι

‘ Ἄνθρωπος ὂρνις, ἀστάθμητος, πετόμενος, ἀτέκμαρτος, οὐδὲν οὐδἐποτ᾽ἐν ταὐτῷ μένων’

Όρνιθες, Αριστοφάνης, στιχ. 169-170

Στους ‘Όρνιθες’, την εκτενέστερη κωμωδία του, ο Αριστοφάνης υφαίνει τον μύθο δυο μεσόκοπων Αθηναίων, του Πεισθέταιρου και του Εύελπι, που απογοητευμένοι από τις συνθήκες ζωής στην πόλη τους αποζητούν να ιδρύσουν μια νέα πολιτεία στους αιθέρες, όσο γίνεται πιο μακριά από τα κακώς κείμενα της πατρώας γης. Εποχούμενοι σε μια κουρούνα και μια καλιακούδα φτάνουν στους ουρανούς, όπου εκεί συναντούν τον Έποπα, τον τσαλαπετεινό και τόν πείθουν να μαυλίσει μ’ένα γενικό προσκλητήριο όλα τα πουλιά. Στην σύναξη των πουλιών οι δυο Αθηναίοι προσπαθούν-και τελικώς επιτυγχάνουν-να πείσουν τα αρχικώς δύσπιστα και εχθρικά πετούμενα να επαναστατήσουν ενάντια στους θεούς και να φτιάξουν μια μετάρσια πολιτεία, την Νεφελοκοκκυγία, μεταξύ της πολιτείας των ανθρώπων και αυτής των θεών. Ο Πεισθέταιρος βάζει τα πουλιά να χτίσουν ένα τείχος γύρω από την πόλη προκειμένου να τήν οχυρώσουν απέναντι στους εκατέρωθεν εχθρούς τους. Ο πόλεμος μεταξύ πουλιών και θεών έχει ξεκινήσει. Ο Πεισθέταιρος, που εν τω μεταξύ έχει κι αυτός αποκτήσει φτερά χάριν σε μια μαγική ρίζα που τόν έχει προμηθεύσει ο Έποπας, γίνεται αυτοδικαίως ο Ηγέτης της νέας πολιτείας και δεν θα διστάσει ακόμη και να ψήσει για μεζέδες κάποια πουλιά, όταν εκείνα θα τολμήσουν να εναντιωθούν στους ‘δημοκρατικούς’ θεσμούς της νέας αρχής. Οι θεοί σιγά σιγά θα αρχίσουν να υποφέρουν από πείνα, μιας και η κνίσα από τις θυσίες των ανθρώπων στη γη σταματά στην Νεφελοκοκκυγία και δεν φτάνει πιο ψηλά έως την δική τους πολιτεία. Απεγνωσμένοι στέλνουν πρεσβεία στα πουλιά ζητώντας εκεχειρία. Ο Πεισθέταιρος καταφέρνει να ‘τουμπάρει’ τους απεσταλμένους τους, τον Ποσειδώνα και τον καλοκάγαθο γίγαντα Ηρακλή και τούς πείθει να τού παραχωρήσουν το σκήπτρο του Δία καθώς και μιαν όμορφη κοπέλα, την Βασιλεία, για γυναίκα του. Η επανάσταση έχει πλέον στεφθεί με απόλυτη επιτυχία κι η συμφωνία επισφραγίζεται με το ψίκι, ενώ την ίδια στιγμή ευφρόσυνα τραγούδια δοξαστικά για το όλβιο ζεύγος αντηχούν στους ουρανούς επευφημώντας τον Πεισθέταιρο ως ‘δαιμόνων ὑπέρτατον᾽. 

Στη ‘Φάρμα των Ζώων’ ο George Orwell εξιστορεί μιαν άλλη ιδιότυπη επανάσταση ζώων. Τα ζώα της Manor Farm εμπνευσμένα από ένα γέρικο και σοφό γουρούνι, τον γερο-Major, επαναστατούν εναντίον του Mr Jones, του τυραννικού ιδιοκτήτη της φάρμας, τον οποίο εκτοπίζουν για να αναλάβουν εκείνα την διαχείρηση της. Μια πλάκα με 7 εντολές που συνοψίζει τα ιδανικά της επανάστασης ανεγείρεται και τα γουρούνια ως ομολογουμένως τα πλέον ‘έξυπνα’ ζώα αναλαβάνουν την ηγεσία. Οι βασικές εντολές συνοψίζονται στο ‘ό,τι έχει τέσσερα πόδια ή φτερά είναι φίλος’, ‘ό,τι έχει δυο πόδια είναι εχθρός’ και ‘όλα τα ζώα είναι ίσα μεταξύ τους’. Τα ζώα πείθονται να καταβάλουν και την ύστατη ικμάδα της δύναμης κι αντοχής τους προκειμένου να φτιάξουν έναν ανεμόμυλο, που θεωρητικά θα τούς φέρει πλούτο, και μάλιστα όχι μια αλλά τρεις φορές, όταν θα γίνει αντικείμενο δολιοφθοράς από τους ανθρώπους. Αλλά κι όταν οι άνθρωποι θα επιτεθούν στα ζώα για να ανακαταλάβουν την φάρμα, εκείνα θα πολεμήσουν ηρωικά και θα τούς απωθήσουν πύξ, λάξ, ὀδάξ. Σιγά σιγά όμως τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν. Ο Ναπολέων, ένα από τα γουρούνια της ηγετικής ομάδας, θα εξελιχθεί σταδιακά στον αδιαμφισβήτητο Ηγέτη και τα γουρούνια στην νομενκλατούρα της φάρμας. Ταυτόχρονα, η προπαγάνδα θα αρχίσει να αποδίδει καρπούς. Τα γουρούνια εφευρίσκουν έναν ορκισμένο εχθρό, που θα γίνει υπεύθυνος για όλες τις δυστυχίες των ζώων, ενώ οι 7 εντολές αρχίζουν να παραποιούνται. Έτσι η εντολή ‘κανένα ζώο δεν μπορεί να σκοτώσει άλλο ζώο’ μετατρέπεται σε ‘κανένα ζώο δεν μπορεί να σκοτώσει άλλο ζώο χ ω ρ ί ς λ ό γ ο’ κι οι ‘εκκαθαρίσεις’ ξεκινούν με την συνδρομή φοβερών στην όψη σκυλιών που τώρα πια αποτελούν την προσωπική φρουρά του Ναπολέοντα. Όταν κάποιο ζώο αντιδρά τολμώντας να ψελλίσει ότι δεν θυμάται την εντολή να ήταν έτσι αρχικώς γραμμένη, το ‘πείθουν’ ότι η μνήμη του σφάλλει. Η ζωή στη φάρμα γίνεται όλο και πιο δυσβάστακτη, με τα ζώα να δουλεύουν ολοένα και περισσότερο και να αμοίβονται με ολοένα και λιγότερη τροφή, ενώ οι χοίροι απολαμβάνουν ακόμη ευνοϊκότερης μεταχείρησης. Σταδιακά όλες οι εντολές θα συμπυκνωθούν σε μια: ‘όλα τα ζώα είναι ίσα αλλά κάποια είναι πιο ίσα από τα άλλα’. Tα γουρούνια θα συμμαχήσουν με τους ανθρώπους, θα αρχίσουν να περπατούν στα πίσω πόδια τους, θα υιοθετήσουν όλες τις συνήθειες των πρώην δυναστών τους και τελικώς θα μετασχηματιστεί ακόμη κι αυτή η μορφή τους σε ανθρώπινη. Η επανάσταση ‘πέτυχε’ αλλά κανείς πλέον δεν θυμάται ούτε την αιτία αλλά ούτε και τον σκοπό της…

Αυτές οι δυο ιστορίες φαίνονται να έχουν αρκετές ομοιότητες. Έχει άραγε επηρεαστεί ο Orwell από τον Αριστοφάνη; Δύσκολο να πεί κανείς με βεβαιότητα. Γνωρίζουμε ότι από την Βικτωριανή τουλάχιστον εποχή ήταν παράδοση των μεγάλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Βρετανίας και ιδιαιτέρως των πανεπιστημίων της Οξφόρδης και του Cambridge να παρασταίνουν τις μεγάλες αρχαίες Ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες και μάλιστα στην πρωτότυπη γλώσσα τους. Ο Orwell ως απόφοιτος του Eaton θα πρέπει να γνώριζε τα έργα αυτά. Από την άλλη μεριά, ευθεία έμπνευση για τον Orwell αποτέλεσε η κατάσταση στην Σταλινική Σοβιετική Ένωση. Δεν χρειαζόταν έμπνευση από άλλα έργα· η ίδια η ζωή ξεπερνά μερικές φορές κάθε μυθοπλασία. Ίσως όμως η ιδέα να βάλει τα ζώα να επαναστατούν να προέρχεται από τον μέγιστο Αθηναίο κωμωδιογράφο. Και τα δυο έργα είναι πολιτικές σάτιρες. Στους ‘Όρνιθες’ η σάτιρα γίνεται μ’έναν ξεκαρδιστικό λαϊκό τρόπο, σαν μια γνήσια επιθεώρηση όπως θα λέγαμε στις μέρες μας, αλλά και στην ‘Φάρμα’, παρά την πικρή γεύση που αφήνει στον αναγνώστη, δεν λείπουν τα κωμικά στοιχεία, όπως επί παραδείγματι η αδυναμία του Boxer του αλόγου να μάθει περισσότερα από τα πρώτα τέσσερα γράμματα της αλφαβήτου ή η προσπάθεια του γουρουνιού του Snowball να εξοικειωθεί με πολεμικές τακτικές διαβάζοντας εγχειρίδια του Ιούλιου Καίσαρα. Και το αντικείμενο της σάτιρας; Για τον Orwell είναι σαφές: το ολοκληρωτικό Σοβιετικό καθεστώς. Ο Αριστοφάνης, από την άλλη, καυτηριάζει την εμμονή των δημοκρατικών στην ενασχόληση με τα κοινά ως την υπέρτατη αρετή αλλά και τις πρακτικές τους. Αυτός είναι ο λόγος που ο Πεισθέταιρος κι ο Εύελπις αναζητούν έναν τόπο όπου θα μπορούν να είναι απράγμονες. Κι ακόμη, επικρίνει δριμύτατα την δικομανία των Αθηναίων, αφού είναι η εποχή που απηνώς κυνηγούν τους υπεύθυνους για την κοπή των Ερμών κεφαλών και ‘σέρνουν’ τον Αλκιβιάδη πίσω από την Σικελική εκστρατεία προκειμένου να τόν δικάσουν. Χλευάζει την δεισιδαιμονία των Αθηναίων με την ‘τυφλή’ πίστη στους οιωνούς αλλά και σκώπτει το ιερατείο που εξαπατά το θρησκευτικό αίσθημα του λαού χωρίς να ορρωδεί. Φυσικά από την κριτική του Αριστοφάνη δεν λείπουν και οι ‘συνήθεις ύποπτοι’ όπως ο Σωκράτης και οι φιλόσοφοι. Ένα ακόμη κοινό στοιχείο είναι ότι και τα δυο έργα έχουν γραφεί σε περίοδο πολέμου. Η ‘Φάρμα των Ζώων’ το 1943-1944, μεσούντος του Β’ Παγκοσμίου και οι ‘Όρνιθες’ το 414 πΧ μετά από 17 ήδη χρόνια Πελοποννησιακού πολέμου (κι άλλων 10 να έπονται). Κανείς εκδότης-ούτε καν ο T. S. Eliot ως σύμβουλος εκδόσεων των Faber & Faber– δεν δέχτηκε να εκδώσει το έργο του Orwell μέσα στον πόλεμο, αφού εκείνη την ώρα η Σοβιετική Ένωση ήταν σύμμαχος της Βρετανίας, κι έτσι ο συγγραφέας αναγκάστηκε να το δημοσιεύσει μετά το πέρας του. Αντίθετα, ο Αριστοφάνης είχε την ‘πολυτέλεια’ να διαθέτει πλήρη την ελευθερία του λόγου προκειμένου να αρθρώσει τις απόψεις της ολιγαρχικής παράταξης μέσα στο έργο του, ακόμη και τη στιγμή που ο Λακεδαίμων στρατηγός Άγης πολιορκούσε την Αττική, όταν οι ‘Όρνιθες’ παρουσιάζονταν στα Διονύσια. Με τα λόγια του ίδιου του Οrwell ‘εάν ελευθερία σημαίνει κάτι είναι να μπορείς να πεις στους ανθρώπους αυτό που δεν επιθυμούν να ακούσουν’. H μεγαλύτερη όμως ομοιότητα των δυο έργων είναι ότι τόσο η Νεφελοκοκκυγία όσο κι η Φάρμα των Ζώων αποτελούν ου-τόπους, μιαν ονειροφαντασία, μια φυγή από την αδυσώπητη πραγματικότητα, κάτι τόσο μακρινό και τόσο άφταστο. Ένα πουκάμισο αδειανό κατά πως θα’λεγε ο Σεφέρης ή ένα τσόφλι αυγού ο Shakespeare. ‘Η αλλιώς με τα λόγια του γερο-Benjamin, του στωικού γαϊδάρου της Φάρμας: ‘τα πράγματα ποτέ δεν ήταν και ποτέ δεν θα γίνουν ούτε πολύ καλύτερα ούτε πολύ χειρότερα· πείνα, κακουχίες κι απογοήτευση είναι ο αμετάβλητος νόμος της ζωής…’

Πηγές

-Αριστοφάνους Όρνιθες, μετάφραση και σχόλια Φάνη Ι. Κακριδή, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2019.

-Animal Farm: a fairy story, George Orwell, Penguin/Modern classics, 1989.

H εικόνα αποτελεί μια ξυλογραφία από το 1948 του μεγάλου Ολλανδού γραφίστα Μaurits Cornelis Escher (1898-1972) με τίτλο ‘ Ήλιος και σελήνη’. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς ότι τα 14 λευκά και τα 14 μπλε σκούρα πουλιά είναι όλα διαφορετικά μεταξύ τους.

Τον Αύγουστο του 1959 συντελέστηκε ένα από τα μεγαλύτερα καλλιτεχνικά σκάνδαλα στην πατρίδα μας. Ο Κάρολος Κουν με το Θέατρο Τέχνης ανεβάζει τους ‘Όρνιθες’ σε μετάφραση Βασίλη Ρώτα, μουσική Μάνου Χατζιδάκι, σκηνικά και κοστούμια Γιάννη Τσαρούχη και χορογραφίες Ραλλούς Μάνου στο Ηρώδειο στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αθηνών. Ο Κουν επιλέγει στη σκηνή όπου ο Αριστοφάνης διακωμωδεί έναν ιερέα που επιτελεί θυσίες στους θεούς να βάλει έναν ορθόδοξο παπά και να διακωμωδήσει τους χριστιανικούς λατρευτικούς τρόπους. Οι επίσημοι στις πρώτες σειρές θεώρησαν ότι μ’αυτόν τον τρόπο διασύρεται η θρησκεία και η παράσταση διακόπηκε στην μέση! Ο Άγγελος Τερζάκης έγραψε: ‘…o κ. Κουν…μπέρδεψε την παρωδία του Κλήρου με τη διακωμώδηση της Λειτουργίας. Το δεύτερο είναι βαρύ, όταν μάλιστα γίνεται σε χώρο επίσημο, μπροστά στα μάτια της εξουσίας. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα να γελειοποιεί τα ιερά των άλλων’. Την επομένη χρονιά η παράσταση ανέβηκε ξανά κι αποτέλεσε έναν θρίαμβο!

Παρακάτω ακούστε το Άνοιγμα (Overture) της μουσικής για τους ‘Σφήκες’ του Αριστοφάνη που συνέθεσε ο Βρετανός μουσικός Ralph Vaughan Williams το 1909 για μια παραγωγή του έργου στο πανεπιστήμιο του Cambridge.