Το μεγαλείο της Ayasofya

‘‘Τόν έδεσαν χειροπόδαρα’’ μάς λέει 

‘τόν έριξαν χάμω και τον έγδαραν

τόν έσυραν παράμερα τόν καταξέσκισαν 

απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους

και πήγαν και τόν πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι’’.

Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματα του

Ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος’

‘Επί Ασπαλάθων’, Γ. Σεφέρης, 1971

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Erdoğan είναι ένας τύραννος. Όχι με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου-ὁ μὴ κληρονομικῷ δικαιώματι βασιλεῦς-αλλά με την αρνητική χροιά που προσέλαβε η λέξη μέσα στους αιώνες. Μια λέξη που περιγράφει έναν ηγέτη ο οποίος δεν ενδιαφέρεται για την ευημερία του λαού του, δεν σέβεται την ελευθερία και τα δικαιώματα των υπηκόων του, βυσσοδομεί εναντίον των γειτονικών χωρών, ο οποίος φανατίζει, ποδηγετεί κι αποπροσανατολίζει προκειμένου να πετύχει ίδιους σκοπούς και να κρατηθεί στην εξουσία με κάθε τίμημα. Ο Erdoğan έχει επιλέξει το προσωπείο του πιστού Ισλαμιστή και μέρος του σχεδίου που εξυφαίνει για την χώρα του αποτελεί και η πρόσφατη μετατροπή (ξανά) της Αγιασοφιάς σε χώρο λατρείας. Η ιστορία και ο λαός του τελικώς θα τόν κρίνουν, ας μην ξεχνάμε όμως πώς περιέγραψε την μοίρα των τυράννων ο Γιώργος Σεφέρης στο στερνό του ποίημα… Η παραπάνω απόφαση του Erdoğan για την Αγιασοφιά έχει προκαλέσει αναμφίβολα την απογοήτευση, την οργή και την ανησυχία πολλών Ελλήνων. Είναι όμως ένας καλός λόγος να λυπούμαστε που η Αγιασοφιά έγινε ξανά τόπος λατρείας; Ή αλλιώς, γιατί θα ήταν καλύτερα εάν παρέμενε μουσείο;

Η θέση μου είναι ότι δεν θα πρέπει να μάς ενοχλεί διόλου εμάς τους Έλληνες, που η μεγάλη βυζαντινή βασιλική της Πόλης μετατράπηκε σε χώρο λατρείας για τους μουσουλμάνους ξανά. Δεν θα πρέπει να αισθανόμαστε ότι η Τουρκία νοσφίζεται την Αγιασοφιά, γιατί η Αγιασοφιά δεν ανήκει σε κανένα έθνος αλλά στην ανθρωπότητα. Η δυσχέρεια στην ανάγνωση της αλήθειας έγκειται πάντοτε στην προσπάθεια ερμηνείας της. Κι η ερμηνεία της μάς απομακρύνει από την καθαρή θέασή της, γιατί σκιάζεται από τα βιώματα, τις ιδέες, τον ψυχισμό μας. Εάν μπορούσαμε να απαλλαγούμε απ’όλα αυτά, εάν αφαιρούσαμε τα φύλλα του κρεμμυδιού ένα-ένα προκειμένου να φτάσουμε στον πυρήνα του ίσως να μπορούσαμε να ψηλαφίσουμε την αλήθεια. Τα φύλλα αυτά στην προκειμένη περίπτωση είναι το εθνικό στοιχείο, οι πικρές μνήμες της ιστορίας των δυο λαών, το συλλογικό μας υποσυνείδητο, η ιδεολογική μας ακαμψία. Η αλήθεια είναι ότι η Αγιασοφιά χτίστηκε προκειμένου να είναι ναός, τόπος προσευχής και λατρείας του Θεού για όποιον πιστεύει. Ναι, χριστιανικός ορθόδοξος ναός, αλλά ειλικρινά αναρωτιέμαι εάν διαφέρει τόσο πολύ η προσευχή  ενός ανθρώπου που ικετεύει για την ίαση του άρρωστου παιδιού του ή δέεται για την ανάπαυση των κεκοιμημένων του οικείων, εάν είναι ορθόδοξος, καθολικός ή μουσουλμάνος. Ο τόπος είναι ‘σφραγισμένος’ από τον καημό και την απαντοχή τόσων ανθρώπων μέσα στους αιώνες, που νιώσαν εκεί μέσα ότι μπορούν να αποθέσουν την μοναδική ελπίδα τους στο θείο. Το να συνεχίσει αυτό να συμβαίνει μού φαίνεται ως ένα απολύτως φυσικό γεγονός. Θα έλεγα ότι ‘παραφωνία’ απετέλεσαν τα 85 χρόνια που υπήρξε μουσείο μάλλον παρά η σημερινή της επιστροφή σε χώρο προσευχής. Ας μην λησμονούμε επίσης ότι κάτι τέτοιο δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει στην πρόσφατη ιστορία· λίγο πιο πέρα από την Αγιασοφιά βρίσκεται ο ναός των αγίων Σεργίου και Βάκχου, η μικρή, όπως αποκαλείται, Αγιασοφιά (Küçuk Ayasofya), κατάτι προγενέστερη από την μεγάλη, κλέος κι αυτή της βυζαντινής ναοδομίας, μνημείο παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς αλλά και χώρος λατρείας των μουσουλμάνων. 

Την ίδια στιγμή σέβομαι απολύτως ότι αρκετοί ενδεχομένως να ενοχλούνται από τα μουσουλμανικά σύμβολα μέσα στον βυζαντινό ναό. Σκέφτομαι όμως ότι ένα τέτοιο μνημείο σαν την Αγιασοφιά είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Κανένα μνημείο με τέτοια ιστορία δεν μπορεί να διατηρηθεί ασινές μέσα στον χρόνο· είναι αδύνατο σήμερα να μοιάζει όπως ακριβώς όταν χτίστηκε, αφού έκτοτε μετατράπηκε σε φράγκικη εκκλησιά, σε τζαμί για πέντε αιώνες και ακολούθως σε μουσείο. Όλες αυτές οι μεταβολές δεν μπορούν παρά να έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια τους στον ναό. Όλες αυτές οι μεταβολές μάς διηγούνται την ιστορία του μνημείου κι αυτές είναι που τό κάνουν να είναι τόσο μοναδικό. Όλες αυτές οι ‘αλλοιώσεις’ στην μορφή της είναι τελικώς ο πλούτος της. Όπως μένουμε ενεοί μπροστά στον Παρθενώνα παρ’όλες τις ‘λαβωματιές’ που έχει αφήσει η μακραίωνη ιστορία του στο κορμί του και δεν περνάει από το μυαλό μας μια αποκατάσταση στο πρωτότυπο, έτσι συμβαίνει πιστεύω και με την Αγιασοφιά. Κι αν σε χίλια χρόνια ο ναός ξαναγινόταν ορθόδοξος, δεν θα έπρεπε να αφαιρέσουμε ούτε κεραία από τα σημάδια αυτά, όπως παραδείγματος χάριν τις επιγραφές της ισλαμικής καλλιγραφίας ή τους μιναρέδες, αλλά να τα σεβαστούμε ως αναπόσπαστα μέλη του σώματος της.

Η μεγάλη ανησυχία είναι φυσικά η βεβήλωση του μνημείου από το φανατισμό ορισμένων, αφού δυστυχώς έχουμε την πικρή εμπειρία του παρελθόντος. Η Αγιασοφιά είναι κολοφώνας του ανθρώπινου πνεύματος. Είναι καταρχάς το λαμπρότερο σωζόμενο δείγμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Η βυζαντινή αρχιτεκτονική απάντησε για πρώτη φορά στο ερώτημα πώς θα μπορούσε να ισορροπήσει ένας ημισφαιρικός τρούλος πάνω σε μια τετράγωνη βάση εφευρίσκοντας τα σφαιρικά τρίγωνα που ξεκινούσαν από τις γωνίες του τετραγώνου για να έρθουν να ‘αγκαλιάσουν’ και να στηρίξουν την σφαίρα του τρούλου. Ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος κι ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός εφάρμοσαν αυτήν την νέα εφεύρεση στην κορωνίδα των εκκλησιών της Πόλης. Αλλά κι η ιδιοφυής τοποθέτηση μιας σειράς παραθύρων στην βάση του τρούλου εξασφαλίζουν μιαν ανυπέρβλητη φυσική φωτοχυσία στον ναό αλλά συνάμα δίνουν και την (ψευδ)αίσθηση ότι ο τρούλος ‘επιπλέει’ μετάρσιος στον ουρανό πάνω σε μια θάλασσα φωτός. Επίτευγμα της ανθρώπινης τέχνης και υποδείγματα άφατου κάλλους αποτελούν και οι ψηφιδωτές παραστάσεις του ναού με τα ζωηρά χρώματα, την αμεσότητα των μορφών, τον χρυσό τους διάκοσμο. Μορφές αγίων και αυτοκρατόρων, θεϊκή και κοσμική αναφορά, συνυφασμένες σε μιαν ενότητα. Δυστυχώς κάποια από αυτά τα αριστουργήματα εξέλιπαν μια για πάντα, θύμα της μισαλλοδοξίας και της βαρβαρότητας. Κάτι τέτοιο δεν πρέπει κανένας πολιτισμένος άνθρωπος να επιτρέψει να ξανασυμβεί. Η Αγιασοφιά θα πρέπει να προστατευθεί και να συνεχίσει να είναι επισκέψιμη για όλους τους ανθρώπους από κάθε γωνιά της γης, πιστεύοντες ή μη, ώστε να θαυμάζουν και να εμπνέονται, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις άλλες μεγάλες εκκλησίες της Ευρώπης, τον άγιο Πέτρο στο Βατικανό ή τον άγιο Παύλο στο Λονδίνο.

Κατανοώ ότι η αποσύνδεση όλων των παραπάνω που αφορούν στην Αγιασοφιά από μια πολιτική επιθετικότητας και καθημερινών προκλήσεων δεν είναι εύκολη αλλά οφείλει να γίνει από εμάς τους Έλληνες. Τα πρόσφατα γεγονότα αποτελούν αφορμές να αναλογιστούμε για μια ακόμη φορά τί μας συνδέει-εάν κάτι μάς συνδέει-με την υπερχιλιόχρονη βυζαντινή αυτοκρατορία και ποιό κομμάτι της ελληνικότητάς μας μπορεί αυτή να αντιπροσωπεύει στις μέρες μας. Είναι ακόμη μια αφορμή να ιχνηλατήσουμε την πολιτισμική και πνευματική μας ταυτότητα. Το πιο σημαντικό κατ’εμέ όμως είναι ότι το μνημείο αυτό καθεαυτό είναι πολύ μεγαλύτερο από οποιαδήποτε εφήμερη πολιτική σκοπιμότητα. Οι πολιτικοί έρχονται και παρέρχονται, οι εξουσίες αλλάζουν διαρκώς χέρια, η ιστορία είναι ένας διαρκώς μεταβαλλόμενος ποταμός, αλλά η αλήθεια δεν μπορεί να είναι εφήμερη αλλά αιώνια. Κι η Αγιασοφιά στέκει εκεί για δεκαπέντε αιώνες, επιτομή της ανθρώπινης τεχνικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας, χώρος καταφυγής και προσευχής αρίφνητων ανθρώπων κάθε εθνικής προέλευσης. Η Αγιασοφιά έχει κάνει τα ανθρώπινα μάτια να θαυμάσουν και να δακρύσουν και τον ανθρώπινο νου πιο υψιπετή, όπως άλλωστε κάθε αριστούργημα της τέχνης. Κι αυτή η διαχρονικότητα, αυτό το βάθος και πλάτος στον χρόνο και στους ανθρώπους είναι το μεγαλείο κι η αλήθεια της Αγιασοφιάς. Και ποιά πιο τρανή απόδειξη αυτού θα μπορούσε να επικαλεστεί κανείς από το να ακούει τους ίδιους τους Τούρκους να λένε Ayasofya, να τήν αποκαλούνε με το όνομά της, όπως τήν βάφτισε ο Ιουστινιανός δεκαπέντε αιώνες πριν; Η Πόλη έχασε το όνομα της αλλά ο ναός της τό διατήρησε, απείκασμα ενός πολιτισμού που υπήρξε οικουμενικός, γιατί είχε να προτείνει κάτι που αφορούσε και συνεχίζει να αφορά όλους τους ανθρώπους όπου γης.

Πηγές

-Βυζαντινός πολιτισμός, Στήβεν Ράνσιμαν, μτφ Δέσποινας Δετζώρτζη, εκδ. Γαλαξίας/Ερμείας, 1969

-Ποιήματα, Γιώργος Σεφέρης, εκδ. Ίκαρος, 2014

Η εικόνα αναπαριστά ένα από τα περίφημα σωζόμενα ψηφιδωτά του γυναικωνίτη. Είναι πιο γνωστό ως το ‘ψηφιδωτό της Ζωής’ και απεικονίζει τον Ιησού στο κέντρο ντυμένο με βαθύ μπλε χιτώνα μεταξύ του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του ΙΧ του Μονομάχου και της αυγούστας Ζωής. Ο αυτοκράτορας κρατάει ένα πουγκί δείγμα των δωρεών που αφιέρωσε στον ναό της του Θεού Σοφίας και η Ζωή ένα ειλητάριο που αναγράφει το όνομα του Κωνσταντίνου. Και οι δυο φορούνε επίσημα τελετουργικά ενδύματα. Η τοιχογραφία αποκαλύφθηκε το 1934.

Παρακάτω ακούστε την ανεπανάληπτη Oum Kalthoum (;1898-1975), το ‘Αστέρι της Ανατολής’, να απαγγέλει στίχους από το Κοράνι. Πόση τέχνη κρύβει αλήθεια η φωνή της!