Τα μωρά του κόσμου… 

‘ἀλλὰ τὰ μωρὰ τοῦ κόσμου ἐξελέξατο ὁ Θεὸς ἵνα τοὺς σοφούς καταισχύνῃ᾽

Α’ προς Κορινθίους επιστολή, 1, 27

Ο  Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη μάς παρουσιάζει το μαρτύριο του Προμηθέα ο οποίος τιμωρείται από τον Δία για την μεγαθυμία που έδειξε στους ανθρώπους. Διαβάζοντας αυτό το έργο είναι δύσκολο να μην αναλογιστεί κανείς πόσες πολλές ομοιότητες υπάρχουν μεταξύ των παθών του αρχαίου ήρωα-θεού και αυτών του Χριστού. Ο Προμηθέας είναι ένας φιλάνθρωπος θεός που ‘σταυρώνεται’, για την ακρίβεια αποτυμπανίζεται, από τον Δία σε κάποια υψηλόκρημνα βράχια στην χώρα των Σκυθών. Σύμφωνα με τον μύθο που υιοθετεί ο πατέρας της τραγωδίας ο Προμηθέας τιμωρείται γιατί μετάγγισε την γνώση στους ανθρώπους. Τούς χάρισε την φωτιά, τούς δίδαξε πώς να χτίζουν τα σπίτια τους από ξύλα και πλίνθους, τούς έμαθε να μελετούν τ’άστρα και να αναγνωρίζουν τις εποχές ώστε να μπορούν να προγραμματίσουν τις εργασίες τους, τούς αποκάλυψε την τέχνη των αριθμών και των γραμμάτων, τούς έδειξε πώς να εξημερώσουν τα άγρια θηρία, τούς μετέδωσε τη γνώση να θεραπεύουν ασθένειες. O Χριστός από την άλλη μεριά έδειξε στους ανθρώπους πως να θεραπεύσουν και να σώσουν την ψυχή τους. Ο Προμηθέας ως θεός είναι ένας προφήτης. Όπως και ο Χριστός γνωρίζει από πριν πολύ καλά όλα όσα θα τού συμβούν αλλά δεν επιχειρεί ούτε στιγμή να τα αποφύγει· ‘ἑκὼν ἑκὼν ἥμαρτον᾽ με τα λόγια του ίδιου του ήρωα. Θα προφητεύσει την τύχη της Ιώς αλλά και την δική του απελευθέρωση από τον Ηρακλή. Θα προφητεύσει όμως και την πτώση του Δία και την ανατολή ενός νέου βασιλείου (ποιού άραγε;) ακριβώς όπως κι ο Χριστός θα προαναγγείλει την βασιλεία των Ουρανών. Επιπλέον, όλη η φύση φαίνεται να συμμετέχει στο πάθος του Προμηθέα όπως ακριβώς συμβαίνει και κατά τον θάνατο του Ιησού. Ο Αισχύλος δια στόματος του χορού θα μάς πει: ‘όλη η γη θρηνεί, τα κύματα της θάλασσας βοούν, ο βυθός στενάζει, ο μαύρος Άδης βρέμει και οι πηγές των ιερών ποταμιών κλαίνε για τα οικτρά σου πάθη’. ‘Σήμερον ὁ Ἄδης στένων βοὰ᾽ θα ιστορήσει ο ιερός υμνογράφος. Ο Ωκεανός κι ο Ερμής προσπαθούν να μεταπείσουν τον Προμηθέα, άλλοτε με το καλό κι άλλοτε με απειλές, να αλλάξει την άκαμπτη στάση του προκειμένου να σωθεί αλλ’εις μάτην…Οι απειλές του Ερμή φέρνουν αναπόφευκτα στο νου εκείνο το ‘οὐκ οἶδας ὅτι ἐξουσίαν ἔχω σταυρῶσαί σε καὶ ἐξουσίαν ἔχω ἀπολῦσαί σε;’ του Πιλάτου. Τελικώς φρενόπληκτο θα χαρακτηρίσει τον ήρωα μας ο Ερμής για την στάση του και είμαι βέβαιος πως κάπως έτσι θα έβλεπε τον Χριστό κι ο έπαρχος της Ιουδαίας. Την ώρα της κορύφωσης του μαρτυρίου, στο τέλος της τραγωδίας, ο Προμηθέας θα στρέψει το βλέμμα στον ουρανό και θα αναφωνήσει ‘Ω σεβάσμια μητέρα, ω ουρανοί,…, δείτε πόσα άδικα υποφέρω’. Απείκασμα αυτού φαντάζει το ‘ἠλὶ ἠλί, λαμᾶ σαβαχθανί; τοῦτ᾿ ἔστι, Θεέ μου Θεέ μου, ἱνατί με ἐγκατέλιπες;’. Αλλά και το τέλος των δυο θεών δεν διαφέρει πολύ. Ο Δίας θα ρίξει τον κεραυνό του, ένας ασύλληπτος σεισμός θα συμβεί στη γη, ο βράχος θα καταρρεύσει και θα θάψει στα ερείπια του, στα σκοτεινά Τάρταρα, τον Προμηθέα. ‘Καὶ ἰδοὺ τὸ καταπέτασμα τοῦ ναοῦ ἐσχίσθη εἰς δύο ἀπὸ ἄνωθεν ἕως κάτω, καὶ ἡ γῆ ἐσείσθη καὶ αἱ πέτραι ἐσχίσθησαν…’ θα περιγράψει αντίστοιχα ο Ματθαίος. Ένας θεός όμως δεν πεθαίνει ποτέ κι η αναγέννηση είναι αναπόδραστη…Ακόμη και ο δαφοινός, ο αιμοσταγής, αετός του Δία που κατατρώγει το συκώτι του Προμηθέα ανασύρει στην μνήμη την λόγχη που κέντησε την πλευρά του Ιησού και η οποία αγιογραφικά απεικονίζεται να τρώσκει στα δεξιά λίγο επάνω από το ήπαρ. Υπάρχει όμως και μια σημαντική διαφορά στις δυο αυτές ιστορίες. Ο Προμηθέας την ώρα του μεγάλου πάθους του θα εκφράσει προς τον Ερμή τα αληθινά του αισθήματα για τον πατέρα των θεών και τους υπόλοιπους Ολύμπιους: ‘τοὺς πάντα ἐχθαίρω θεούς᾽, ‘όλους τους θεούς τούς μισώ’, την ίδια στιγμή που ο Ναζωραίος θα πει το συγκλονιστικό εκείνο ‘Πάτερ, ἄφες αὐτοῖς˙ οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι’…

Ο J.G.Frazer στο ‘Χρυσό κλωνί’ γράφει ότι κατά την διάρκεια των Saturnalia, της μεγάλης γιορτής των Ρωμαίων όπου οι ρόλοι μεταξύ πατρίκιων και δούλων αντιστρέφονταν, έπαιρναν έναν εγκληματία και τον έντυναν σαν βασιλιά με σκήπτρο, κορώνα και πορφυρό χιτώνα και τού επέτρεπαν να κάνει ό,τι κι ένας βασιλιάς για όσο διάστημα κρατούσε η γιορτή· αλλά στο τέλος τόν σταύρωναν! Το ίδιο έθιμο φαίνεται ότι υπήρχε και στην Περσία. Μάς αναφέρει ακόμη για τον βιβλικό αξιωματούχο της Βαβυλώνας Haman και τον Μordecai που τούς ταυτίζει κατ’αναλογία με τον Χριστό και τον Βαρραβά. Ο Haman ήθελε να εξολοθρεύσει τους Εβραίους της Περσίας και να θανατώσει τον Mordecai  που αρνήθηκε να προσκυνήσει μπροστά του. Με την παρέμβαση όμως της Εσθήρ ο Haman καταλήγει στο ικρίωμα που ο ίδιος προόριζε για τον Mordecai. Οι Εβραίοι έκτοτε κάθε χρόνο αναπαριστούσαν, κατά την διάρκεια της εορτής του Purim, τον θάνατο του Haman, ως του μεγαλύτερου εχθρού της φυλής τους, είτε κρεμώντας ένα ομοίωμά του είτε θανατώνοντας έναν καταδικασμένο εγκληματία. Ο Frazer, σε μια τολμηρή για την εποχή του ανάλυση, τα γράφει όλα αυτά για να υποστηρίξει την ακόλουθη θεωρία: στους λαούς της μέσης Ανατολής ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη η ιδέα της θυσίας ενός βασιλιά-θεού που πέθαινε προκειμένου αργότερα να αναγεννηθεί. Ο Ιησούς κατά Frazer ήταν ένας διαπρύσιος κήρυκας ο οποίος εξαιτίας της ριζοσπαστικής διδασκαλίας του απέκτησε πολλούς εχθρούς στην Ιουδαία με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στο μαρτύριο και τον θάνατο κατά τα ήθη της εποχής. Ο θάνατος του όμως στη συνείδηση κάποιων εκ των συγχρόνων του συνδυάστηκε με τον μυθικό θάνατο ενός βασιλιά-θεού κι αυτός ήταν ο λόγος που ο Ιησούς θεοποιήθηκε και ο Χριστιανισμός διαδόθηκε τόσο γρήγορα μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια στην ευρύτερη περιοχή. Ο Frazer ως εκ τούτου δεν φαίνεται να αμφισβητεί την ιστορικότητα του προσώπου του Ιησού αλλά μάλλον τη θεία φύση του και την ανάσταση. Στο ίδιο πνεύμα ο δικός μας Γιώργος Σεφέρης θα γράψει: ‘Συχνά όταν πηγαίνω στην ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής μού είναι δύσκολο ν’αποφασίσω εάν ο Θεός που κηδεύεται είναι ο Χριστός ή ο Άδωνης’ αναθυμούμενος τον μύθο του ωραιόπλουμου νέου. Μάς θυμίζει την διαμάχη Περσεφόνης και Αφροδίτης για το ποιά από τις δυο θα τόν κρατήσει κοντά της με τον Δία να βρίσκει τη συμβιβαστική λύση ο Άδωνις να περνά ένα μέρος του χρόνου στον Άδη και το υπόλοιπο στον επάνω κόσμο. Ένας ελληνικότατος μύθος που τόσο όμορφα απηχεί τον θάνατο και την αναγέννηση της ίδιας της φύσης και την αέναη κυκλικότητα του χρόνου. 

Μύθος και ιστορία μπερδεύονται ένα κουβάρι μέσα από αιώνες παραδόσεων τόσο που το ‘τὶ ἐστὶν ἀλήθεια;᾽ να συνεχίζει βασανιστικά να αναζητεί μια πειστική απάντηση. Κι όσο περισσότερο σκέφτεται κανείς, όσο περισσότερο ερευνά, όση περισσότερη γνώση αθροίζει, όσο πιο ‘σοφός᾽ γίνεται, τόσο πιο πολύ, φοβάμαι, ότι απομακρύνεται από την πίστη. Και η μωρία; Θα κατακτήσουμε άραγε ποτέ αυτήν την μωρία που εξαφανίζει την σοφία των σοφών και εκμηδενίζει την σύνεση των συνετών; Θα αξιωθούμε άραγε ποτέ αυτής της ‘χωριάτικης’ πίστης;

Κυριακή του Θωμά 2021

Πηγές

-Aeschylus, ‘Prometheus Bound’, edited & translated by A.H. Sommerstein, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 2008. Η αυτοσχέδια μετάφραση χωρίων του Προμηθέα Δεσμώτη στα νέα ελληνικά έχει γίνει από τον συγγραφέα του άρθρου από τα Αγγλικά.

-James George Frazer, ‘The Golden Bough’, Oxford World’s Classics, Oxford University Press, 2009.

-Γιώργος Σεφέρης, ‘Γράμμα σε έναν ξένο φίλο’, Δοκιμές Β’, σελ. 14-15, εκδόσεις Ίκαρος.

H φωτογραφία είναι από την θρυλική παράσταση του ‘Προμηθέα Δεσμώτη’ που ‘ανέβασε’ το Εθνικό Θέατρο στην Επίδαυρο το καλοκαίρι του 1963. Διακρίνεται ο χορός και στο βάθος ως Προμηθέας ο Αλέξης Μινωτής, που ήταν και ο σκηνοθέτης της παράστασης. Την κίνηση του χορού είχε επιμεληθεί η Μαρία Χορς και την πρωτότυπη μουσική είχε συνθέσει το τρομερό παιδί της avant garde της εποχής Γιάννης Χρήστου. Ο Μάριος Πλωρίτης σε κριτική του στην ‘Ελευθερία’ μιλά για τις ‘κυματιστές κινήσεις’ του χορού των Ωκεανίδων που ‘εύστοχα υποδήλωναν την θαλάσσια φύση του’ και μια ιδέα ίσως μπορούμε να πάρουμε κι εμείς από την εν λόγω φωτογραφία. Ο δε Φοίβος Ανωγειανάκης σε άρθρο του στο ‘Έθνος’ μάς πληροφορεί ότι η σύνθεση του Χρήστου συνδύαζε ατονικά στοιχεία σαν υπόκρουση στα επεισόδια με την τονική μουσική των χορικών που ήταν ‘αόριστα χρωματισμένα από το βυζαντινό μέλος ή το δημοτικό μοτίβο’ και την ηλεκτρονική μουσική (χρήση μαγνητοταινίας). Την παράσταση παρακολούθησαν 11,000 θεατές αλλά όχι η πολιτική ηγεσία της εποχής που έμεινε στην Αθήνα ‘απασχολημένη με την πολιτική κρίση’ (Ρεζάν, ‘Ελευθερία’). Πηγή: Αρχείο Εθνικού Θεάτρου (http://www.nt-archive.gr/playMaterial.aspx?playID=436)

Ένα μικρό δείγμα της μουσικής προσωπικότητας του συνθέτη-φιλοσόφου Γιάννη Χρήστου (1926-1970) μπορούμε να ακούσουμε παρακάτω. Πρόκειται για απόσπασμα από την μουσική που συνέθεσε για μια άλλη παράσταση αρχαίας τραγωδίας, τους ‘Πέρσες’ του Αισχύλου, που ‘ανέβηκε’ από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν το 1965. Είναι η συγκλονιστική σκηνή της επίκλησης από τον χορό του φαντάσματος του Δαρείου. Το απόσπασμα αυτό προέρχεται από μεταγενέστερη αναβίωση του έργου.