Το λάθος

Σε τούτο εδώ το κείμενο φιλοδοξώ να μιλήσω για το λάθος. Το κεντρικό ερώτημα είναι: γιατί στενοχωρούμαστε όταν περιπίπτουμε σε κάποιο λάθος, όταν κάποιος άλλος μάς επισημαίνει ότι δεν είμαστε σωστοί, όταν δεν γνωρίζουμε κάτι που ‘οφείλαμε’ να γνωρίζουμε ή ακόμη όταν αποτυγχάνουμε σε κάποιον στόχο μας; Το λάθος κι η αποτυχία φαίνεται να έχουν δαιμονοποιηθεί και εξελιχθεί σ’ένα κακό όνειρο για τον σύγχρονο άνθρωπο των δυτικών κοινωνιών. Γιατί άραγε; Είναι λογικό; Κι εάν όχι, τί έχουμε κάνει τελικώς (πραγματικά) λάθος; Χωρίς αμφιβολία ο τρόπος που μεγαλώνουμε τα παιδιά μας, η διδασκαλία που αυτά λαμβάνουν στο σχολείο αλλά και οι επιταγές της κοινωνίας όπου ζούμε έχουν συμβάλλει σε αυτό. Όλη η εκπαίδευση εδράζεται στην σύγκριση. Το παιδί εξ απαλών ονύχων μαθαίνει ότι καλύτερος είναι αυτός που κάνει τα λιγότερα λάθη. Ακόμη εξασκείται σε μια δυϊκή ανάγνωση της πραγματικότητας, το σωστό και το λάθος, αδυνατώντας να αντιληφθεί τις (πολλές) πτυχές μιας πολύπλευρης, περίπλοκης και δυσερμήνευτης πραγματικότητας. Τέλος, μαθαίνει ότι υπάρχει το δίπολο ‘επιτυχία-αποτυχία’ και ότι επιτυχημένοι είναι αυτοί που τελικώς θα αποκτήσουν το τρίπτυχο χρήμα-δόξα-δύναμη στην μελλοντική τους ζωή. Μέσα σ’ένα τέτοιο περιβάλλον, τα παιδιά μας διαρκώς αξιολογούνται, βαθμολογούνται, συγκρίνονται με τους συμμαθητές τους και εν τέλει μαθαίνουν να φοβούνται την κριτική που θα ακολουθήσει μια αποτυχία σε στόχους εν πολλοίς επινοημένους που άλλοι έχουν θέσει γι’αυτά. Αυτή η αντίληψη ότι όλοι μάς παρακολουθούν, μάς ελέγχουν, μάς κρίνουν και μάς συγκρίνουν ανά πάσα στιγμή επεκτείνεται φυσικά μετέπειτα και στον επαγγελματικό στίβο προκαλώντας μια πλημμυρίδα αρνητικών συναισθημάτων και τελικώς μια ζωή μίζερη χωρίς χαρά. Μέσα σ’ένα τέτοιο περιβάλλον αρνητισμού η χαρά της μάθησης σκιάζεται από τον ‘τρόμο’ της αποτυχίας και δεν θα πρέπει να μάς ξενίζει καθόλου το γεγονός ότι τα παιδιά μας δεν είναι ευτυχισμένα στα σχολειά τους. Τα παιδιά τις περισσότερες φορές ξέρουν καλύτερα από εμάς…

Κάποιος άλλος θα μπορούσε δικαίως να ισχυριστεί ότι ένα λάθος μάς λυπεί γιατί αναλογιζόμαστε τις συνέπειες που μπορεί να έχει για τους άλλους και τους εαυτούς μας. Υπάρχουν λάθη που χωρίς αμφιβολία μπορεί να έχουν σοβαρές επιπτώσεις για τους συνανθρώπους μας και είναι αδύνατον να μάς αφήσουν ‘ασυγκίνητους’. Μια στιγμιαία απροσεξία ενώ οδηγούμε που μπορεί να προκαλέσει ένα δυστύχημα και να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή άλλων είναι μια τέτοια περίπτωση.  Ή ακόμη ένα σοβαρό λάθος που μπορεί να μάς στερήσει την εργασία μας. Τις περισσότερες φορές όμως τα λάθη μας είναι αναστρέψιμα και όχι αληθινά σημαντικά για εμάς ή τους άλλους· παρόλ’αυτά συχνά έχουν έναν δυσανάλογα βαρύ αντίκτυπο στον ψυχισμό μας. Μήπως μάς κάνει να νιώθουμε άσχημα η αδυναμία μας πολλές φορές να ανταποκριθούμε σε αυτό που περιμένουν οι άλλοι από εμάς; Μήπως ο πήχης είναι τοποθετημένος λάθος; Μια ‘απλή’ μετάθεση του πήχη σε αυτήν την περίπτωση θα μπορούσε ίσως να θεραπεύσει το άγχος της ‘αποτυχίας’. Τί γίνεται όμως όσον αφορά στα πιο σοβαρά λάθη, για παράδειγμα τα ιατρικά; Αυτά που γίνονται ακούσια, που αποτελούν επιπλοκές επεμβάσεων ή θεραπευτικών επιλογών ή ανθρώπινες παραλείψεις, τα οποία όμως μπορούν να προκαλέσουν μια σοβαρή βλάβη στην υγεία του ασθενούς ή ακόμη και τον θάνατο. Πώς μπορεί να διαχειριστεί κανείς άραγε αυτά τα λάθη; Μαθαίνουν οι (νέοι) γιατροί πως να διαχειρίζονται την αποτυχία; Μαθαίνουν άραγε πώς ακόμη και από την σοβαρότερη επιπλοκή μπορεί να προκύψει κάτι θετικό για αυτούς ως ανθρώπινες υποστάσεις αλλά και για τους μελλοντικούς τους ασθενείς; Η σκληρή αλήθεια είναι ότι κανείς δεν μαθαίνει, κανείς δεν φτάνει στην τελείωση, εάν δεν κάνει λάθη. Και η ιατρική όπως και κάθε άλλη επιστήμη δεν μπορεί να προχωρήσει και να εξελιχθεί χωρίς τα λάθη των ανθρώπων που τήν υπηρετούν. Αυτό είναι το αρχέγονο ‘τῷ πάθει μάθος’ κατά τον Αισχύλο ή το ‘εμπειρία είναι το όνομα που δίνουμε στα λάθη μας’ κατά τον Oscar Wilde. Καλός γιατρός δεν είναι αυτός που δεν κάνει καθόλου λάθη αλλά αυτός που γνωρίζει πώς να τα διαχειριστεί όταν αυτά συμβαίνουν. Με το τελευταίο εννοώ ότι διαθέτει την ψυχολογική και πνευματική εκείνη σκευή που θα τού επιτρέπει να τα δει ψύχραιμα και να αναλογιστεί τί θα μπορούσε να κάνει καλύτερα την επόμενη φορά προκειμένου να τα αποφύγει ή να μετριάσει τις συνέπειες τους χωρίς να αυτο-καταδικάζεται. Στην περίπτωση των ιατρικών λαθών κατανοώ ότι είναι σχεδόν αδύνατον κάποιος εκτός του ιατρικού επαγγέλματος να αποδεχθεί μια τέτοια λογική. Γιατί; Πιστεύω για δυο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι η ανθρώπινη ζωή αποτελεί την υπέρτατη αξία στις πολιτισμένες κοινωνίες και έτσι θα πρέπει να είναι… Ο δεύτερος ότι η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν εξελιχθεί σε τέτοια έκταση, έχουν οδηγήσει σε μια τέτοια δραματική βελτίωση του προσδόκιμου επιβίωσης και έχουν τιθασεύσει τόσες νόσους, που πλέον το απολύτως φυσικό, ο θάνατος, να φαντάζει ως το απολύτως αφύσικο. Πιστέψαμε ότι μπορούμε να έχουμε τον έλεγχο για όλα όσα συμβαίνουν στις ζωές μας, αλλά δυστυχώς ή ευτυχώς η αλήθεια είναι άλλη και αδυσώπητη: δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα πάντα. Η γιγάντωση της επιστημονικής γνώσης και τεχνικής έχει γιγαντώσει και το Εγώ του σύγχρονου ανθρώπου. Όταν όμως έρθει η αποτυχία τότε αλίμονο σε εκείνον που θα συντριβεί. Απ’όσο ψηλότερα γίνεται η πτώση, τόσο ισχυρότερος θα είναι ο γδούπος που θα ακουστεί…

Αφού το λάθος είναι επομένως εν πολλοίς αναπόφευκτο, πώς αλήθεια θα μπορούσαμε να το αντιμετωπίσουμε ώστε να μην κάνει την ζωή μας δυστυχή; Πώς μπορούμε να απαλλαγούμε απ’αυτό το έρμα της ‘αποτυχίας’ που μάς κρατάει καθηλωμένους και συχνά δεν μάς επιτρέπει να χαρούμε τη ζωή; Το πρώτο που χρειάζεται νομίζω είναι να συντρίψουμε- στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό- την σύγκριση με τους άλλους και απαραίτητη προϋπόθεση γι’αυτό είναι πιστεύω το δελφικό γνῶθι σαὐτὸν. Χρειάζεται να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να ανακαλύψουμε την φύση μας, το υλικό από το οποίο είμαστε φτιαγμένοι, τις κλίσεις μας, τί μας κάνει ευτυχείς και τί δυστυχείς στη ζωή, τί γεμίζει αληθινά την ύπαρξη μας, τί μάς αναπαύει ψυχικά και πνευματικά και προς εκείνη και μόνο την κατεύθυνση να στρέψουμε όλη μας την προσπάθεια προκειμένου να κατακτήσουμε την ευδαιμονία. Σε μια τέτοια αναζήτηση η σύγκριση με τους άλλους αλλά και με τα δεδομένα της κοινωνίας απογυμνώνεται πλήρως και χάνει κάθε νόημα, αφού τότε θα συνειδητοποιήσουμε ότι ο καθένας μας χαράζει τον δικό του εντελώς προσωπικό δρόμο σ’αυτήν την ζωή. Ακόμη, θα πρέπει να διαρρηχθεί επιτέλους το δίπολο ‘επιτυχία-αποτυχία’. Θα πρέπει τα παιδιά μας να καταλάβουν (αφού πρώτα το καταλάβουμε εμείς και τούς το δείξουμε) ότι υπάρχει και ένας τρίτος δρόμος που μεταλλάσσει το τοπίο διαρρήδην. Δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι στη ζωή· είμαστε ή όλοι νικητές ή όλοι ηττημένοι, αφού ζούμε ως κοινωνία. Αυτό που πραγματικά υπάρχει είναι ο δρόμος της συνεισφοράς (contribution), όπως εύστοχα θα μάς πει ο Benjamin Zander. Σε αυτόν τον δρόμο οι άνθρωποι μαθαίνουμε να συνεισφέρουμε σε μια κοινή προσπάθεια, άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο, αλλά όλοι εξίσου σημαντικά. Εάν δούμε τα πράγματα μέσω αυτής της ματιάς, τότε κάθε πρωί που ξυπνούμε θα αντιλαμβανόμαστε ότι ο καθένας από εμάς αποτελεί μια μοναδική αξία και ένα πραγματικό δώρο για τους άλλους γύρω του. Ακόμη κι οι αποτυχίες μας στην επιστήμη, την τέχνη ή την ζωή σε ένα τέτοιο πλαίσιο γίνονται αφορμές και μαθήματα προκειμένου να προχωρήσουμε όλοι μαζί μπροστά ως ανθρωπότητα. Κι ακόμη είναι σημαντικό να απολαύσουμε επιτέλους την χαρά της γνώσης, την έκπληξη μιας νέας ιδέας ή μιας νέας προοπτικής που ακούσαμε από έναν φίλο ή από έναν συνάδελφο που ποτέ δεν είχε περάσει από το μυαλό μας και που μπορεί να αλλάξει ακόμη και τη ζωή μας. Δεν έχει καμμιά σημασία που δεν το σκεφτήκαμε εμείς. Σημασία έχει ότι γίναμε κοινωνοί της. Ή πάλι να απολαύσουμε την προσωπική ανακάλυψη μιας αλήθειας στην οποία φτάσαμε μέσα από μια ατέλειωτη σειρά από πλάνες, σφάλματα κι αποτυχίες. Τότε μόνο θα κατανοήσουμε την πραγματική αξία του λάθους· ότι χωρίς αυτές τις αποτυχίες το πιθανότερο είναι ότι δεν θα είχαμε φτάσει ποτέ έως εκεί. Και είναι επίσης σημαντικό να μπορέσουμε εμείς και τα παιδιά μας να αποσυνδέσουμε την αποτυχία ενός στόχου από την αποτυχία του προσώπου. Το πρόσωπο, το κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, είναι ένας θησαυρός χαρισμάτων, άλλων φανερών και άλλων που πρέπει να εξορυχθούν, με άπειρες δυνατότητες, πολύ μεγαλύτερο από οποιονδήποτε μικρό ή μεγάλο στόχο τοποθετούμε εμπρός μας. Τέλος, χρειάζεται πιστεύω εμείς, οι σύγχρονοι άνθρωποι, που ζούμε στο βασίλειο των μηχανών να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε μηχανές και να ξαναβρούμε τα χαρακτηριστικά εκείνα που μάς καθιστούν ανθρώπους· να κατανοήσουμε τις τεράστιες δυνατότητες αλλά συνάμα και τα όρια μας, να μάθουμε να ακούμε, να αμβλύνουμε τις γωνίες μας, να ταπεινωθούμε, να πάψουμε να κρίνουμε χωρίς να εξετάζουμε προσεκτικά και όχι πριν βάλουμε τους εαυτούς μας στην θέση των άλλων, να χαιρόμαστε με το δόσιμο και την μοιρασιά, να γίνουμε τελικώς έμπνευση για τους ανθρώπους που μάς περιβάλλουν και μάς έχουν τόσο ανάγκη. Τέτοια και μόνο τέτοια είναι τα αληθινά φτερά που μπορούν να μάς απογειώσουν προς την ελευθερία…

Η παραπάνω ζωγραφιά είναι μια δημιουργία του Κωνσταντίνου Παρθένη (1878-1967) και φέρει τον τίτλο ‘Ευαγγελισμός’. Αποτελεί μια μόνο από τις πολλές εκδοχές του έργου που φιλοτέχνησε ο Παρθένης (1910-1911) και σήμερα ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη των Αθηνών. Ο Παρθένης οπλισμένος με στέρεες ακαδημαϊκές σπουδές στην Εσπερία, θα επηρεαστεί δραστικά από την αρχαία ελληνική ζωγραφική (αγγειογραφία) καθώς και την βυζαντινή αγιογραφία, θα ενσωματώσει όλα αυτά τα στοιχεία στο έργο του, θα δημιουργήσει ένα ‘ίδιον ύφος’ και τελικώς θα γίνει ο αληθινός αναμορφωτής της ελληνικής ζωγραφικής στον 20ο αιώνα. 

Η μουσική είναι μια μορφή τέχνης (ίσως η μόνη) που μπορεί να φέρει τους ανθρώπους αληθινά κοντά σε μια σφαίρα όπου δεν νοείται ούτε ανταγωνισμός ούτε σύγκριση ούτε λάθος, παρά μόνο μαγεία και έκσταση· σαν αυτήν που ‘γευόμαστε’ παρακάτω σε αυτήν την μοναδική συνύπαρξη Ανατολής και Δύσης. Η Anoushka Shankar, η άξια διάδοχος και η Patricia Kopatchinskaja, αυτή η ‘μανική’ μουσικός μάς προσφέρουν εδώ αυτό το πολύτιμο δώρο. Η ευγένεια της μουσικής αποτυπώνεται και στην ευγένεια των μορφών.