8,οοο,οοο,οοο

If they would rather die…they had better do it, and decrease the surplus population…’

Ebenezer Scrooge

Στο περίφημο A Christmas Carol του Charles Dickens, ίσως την πιο διάσημη χριστουγεννιάτικη ιστορία όλων των εποχών, την παραμονή των Χριστουγέννων κάποιοι φιλάνθρωποι κύριοι επισκέπτονται τον εξηνταβελόνη Scrooge και του ζητάνε να βοηθήσει οικονομικά τους εμπερίστατους συνανθρώπους του. Ο Scrooge θα αρνηθεί, θα παραπέμψει στα ιδρύματα της εποχής (τα διαβόητα workhouses) και όταν αυτοί θα αντιτείνουν ότι πολλοί θα πεθάνουν χωρίς την βοήθεια του, τους απαντά ότι καλά θα κάνουν προκειμένου να μην επιβαρύνουν τον ήδη μεγάλο πληθυσμό της γης! Το A Christmas Carol εκδόθηκε το 1842, αλλά σοβαρές ανησυχίες στην Αγγλία για τον υπερπληθυσμό υπήρχαν τουλάχιστον από το 1798 όταν ο Thomas Malthus δημοσίευσε το Essay on the Principle of Population. Ο πληθυσμός της γης εκείνη την εποχή ήταν λιγότερος από ένα δισεκατομμύριο. Ο Malthus γράφει στο βιβλίο του: ‘ένας άνθρωπος που γεννιέται σε έναν κόσμο που ήδη ανήκει σε κάποιους άλλους, που δεν έχει καμμιά περιουσία από τους γονείς του και που η κοινωνία δεν χρειάζεται την εργασία του, δεν έχει κανένα δικαίωμα να ζητάει την ελάχιστη μερίδα τροφής, δεν έχει καμμιά δουλειά να βρίσκεται εκεί που βρίσκεται. Η φύση δεν έχει τίποτε να του δώσει και του λέει να φύγει…’. Αυτές οι ανησυχίες δεν ήταν (μόνο) προϊόν αλαζονείας αλλά εμπεδώθηκαν μέσα από καιρούς αφορίας, λιμών και πανδημιών που τουλάχιστον εν μέρει προκλήθηκαν από την συγκέντρωση ενός μεγάλου πληθυσμού ανθρώπων σε συγκεκριμένους τόπους και χρονικές περιόδους. Εάν δε πάμε πολύ πίσω στον χρόνο και φτάσουμε μέχρι την Πλατωνική Πολιτεία ίσως εκεί βρούμε ένα από τα πρώτα κείμενα που αγγίζουν αυτό το θέμα, έστω και σε μια πολύ μικρότερη κλίμακα όπως αυτή της πόλης. Η ‘εκτρωματική’ πολιτεία του Πλάτωνα (όπως τουλάχιστον φαίνεται με τα σημερινά ηθικά μέτρα) ερείδεται στην δημιουργία μιας ‘ελεγχόμενης κοινωνίας’ όπου κανείς δεν θα πεινάει και η οποία θα μπορεί να νικά στους πολέμους. 

Οι παραπάνω σκέψεις αναδύθηκαν στον νου λίγες εβδομάδες πριν όταν διάβασα ότι ο πληθυσμός της γης έφτασε ‘αισίως’ τα 8 δισεκατομμύρια. Ανησυχίες για τις ενδεχόμενες συνέπειες του υπερπληθυσμού και ερωτήματα για το πως θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί άρχισαν να διατυπώνονται για μια ακόμη φορά. Σε τί συνίσταται όμως αυτή η ανησυχία; Φαντάζομαι ότι φοβόμαστε πως οι φυσικοί πόροι κάποια στιγμή θα εξαντληθούν, ο χώρος ο απαραίτητος για να στεγάσει τους ανθρώπους θα καταληφθεί πλήρως, οι δουλειές που θα μπορούσαν να συντηρήσουν τον πληθυσμό δεν θα επαρκούν. Αν ονομάσουμε όλες αυτές τις παραμέτρους συλλήβδην ‘αγαθά’, τότε για να αντέξει ο πλανήτης μας έναν διαρκώς αυξανόμενο πληθυσμό θα πρέπει είτε να αυξηθούν τα αγαθά είτε να μειωθεί ο πληθυσμός ή να συμβούν και τα δύο μαζί. Οι φυσικοί πόροι σε γη, υπέδαφος, θάλασσα και αέρα φαίνεται να είναι πεπερασμένοι, αλλά θα μπορούσε ίσως η τεχνολογία να τους αυξήσει με κάποιον τρόπο; Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν κάνει κυριολεκτικώς θαύματα, κινούνται με απίστευτα γρήγορους ρυθμούς και μόλις πριν λίγες μέρες ακούσαμε για παραγωγή ενέργειας με πυρηνική σύντηξη εκ του μη… όντος. Ο χώρος όπου μπορούν να ζήσουν οι άνθρωποι επίσης φαίνεται να είναι πεπερασμένος αλλά υπάρχουν άραγε λύσεις για επέκταση ή μια πιο χρηστή εκμετάλλευση του; Οι άνθρωποι επινοήσαν την κατακόρυφη δόμηση όταν η οριζόντια έφτασε στα όρια της και χτίσανε πολιτείες μέσα στην έρημο προκειμένου να εκμεταλλευτούν κάθε σπιθαμή γης. Θα μπορούσαμε να ζήσουμε στην θάλασσα στο μέλλον; Η θάλασσα καλύπτει το 71% της επιφάνειας του πλανήτη μας· δεν θα πρέπει να μείνει ανεκμετάλλευτη…Κι αν ο πλανήτης μας δεν επαρκεί τότε ίσως η μετοικεσία σε άλλους πλανήτες θα αποτελούσε μια κάποια λύση; Ήδη βλέπουμε υπέρογκα χρηματικά ποσά να δαπανώνται σε αποστολές στο διάστημα και ‘τρελά μυαλά’ να οραματίζονται μια ζωή εκεί έξω. Το σύμπαν είναι άλλωστε άπειρο…Ίσως πάλι την λύση να δώσει η φυσική επιλογή. Ίσως ο άνθρωπος εξελιχθεί βιολογικά με τέτοιο τρόπο ώστε να μην έχει ανάγκη τόση ή τέτοια τροφή σαν αυτήν που χρειάζεται σήμερα. Ίσως να εξελιχθεί σ’ένα πλάσμα το οποίο δεν θα πεινάει, δεν θα κρυώνει, δεν θα έχει ανάγκη από ασφάλεια. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι τέτοιες αλλαγές απαιτούν χιλιάδες ή μάλλον εκατομμύρια χρόνια για να πραγματοποιηθούν…

Αυτή είναι ίσως η αρχαιότερη απεικόνιση της γέννησης του Χριστού. Βρίσκεται στις κατακόμβες της Αγ. Πρισκίλλας στην Ρώμη και χρονολογείται στις αρχές του 3ου μΧ αιώνα. Ένας από τους τρεις Μάγους φαίνεται να δείχνει τον ‘τηλαυγή αστέρα’ στην Βρεφοκρατούσα.

Η μείωση του πληθυσμού φαντάζει ένα ακόμη δυσκολότερο εγχείρημα. Ο προβληματισμός ότι ‘έχουμε πλέον γίνει πολλοί’ φαίνεται να προσκρούει στην ηθική μας που κανοναρχεί ότι κάθε ανθρώπινη ζωή είναι η υπέρτατη αξία και θα πρέπει να προστατεύεται με κάθε δυνατό τρόπο. Φαίνεται σαν να συγκρούονται μέσα μας δυο αντίπαλες δυνάμεις· φύση και ηθική. Μήπως άραγε η ηθική μας είναι…αφύσικη; Ας αφήσουμε εφιαλτικά σενάρια όπως η μαζική εξολόθρευση πληθυσμών με πυρηνικά ή βιολογικά όπλα ή ο βάναυσος έλεγχος των γεννήσεων στην άκρη και ας δούμε την σημερινή πραγματικότητα των κοινωνιών μας. Η αλήθεια είναι ότι το προσδόκιμο επιβίωσης έχει σχεδόν διπλασιαστεί μέσα στα τελευταία 180 χρόνια. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το μέσο προσδόκιμο επιβίωσης στις μέρες μας είναι 72 χρόνια, αλλά σε πληθυσμούς με υψηλά εισοδήματα φτάνει ακόμη και τα 80. Το μέσο προσδόκιμο επιβίωσης το 1840 δεν ξεπερνούσε καν τα 40 χρόνια! Η τεράστια πρόοδος της ιατρικής και της τεχνολογίας είναι χωρίς αμφιβολία υπεύθυνη γι’αυτήν την αύξηση, ενώ την ίδια στιγμή σε αρκετές δυτικές (και όχι μόνο) κοινωνίες η δωρεάν υγειονομική περίθαλψη έχει εδραιωθεί ως ένα αδιαμφισβήτητο κοινωνικό αγαθό. Τα δυο παραπάνω γεγονότα έχουν τις ακόλουθες δυο συνέπειες: εφόσον οι άνθρωποι θα ζουν περισσότερο είναι αναπόφευκτο ότι θα αντιμετωπίζουν και περισσότερες ασθένειες και επιπλέον εφόσον η επιστήμη εξελίσσεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς θα είναι ικανή να προσφέρει ολοένα και πιο σύνθετες και ακριβές θεραπείες. Συνέπεια των παραπάνω θα είναι η δυσβάστακτη οικονομική επιβάρυνση των δημόσιων συστημάτων υγείας που είναι ήδη παραπάνω από εμφανής στις μέρες μας. Είναι η μείωση του κόστους των ιατρικών θεραπειών εφικτή; Είναι η ιδιωτικοποίηση τελικά μια λύση; Η ιδιωτικοποίηση σημαίνει αυτόματα ότι κάποιοι άνθρωποι δεν θα έχουν πρόσβαση σε κάποιες θεραπείες. Κάτι τέτοιο όμως απαιτεί την μεταστροφή του αξιακού μας κώδικα προκειμένου να γίνει ευρέως αποδεκτό.  Θα μπορούσε να παύσει πλέον η αξία κάθε ανθρώπινης ζωής να θεωρείται αδιαμφισβήτητη; Θα μπορούσαμε να φτάσουμε να πιστεύουμε ότι η ζωή των ηλικιωμένων αποτιμάται λιγότερο από αυτήν των νεοτέρων; Ή ότι η ζωή όσων εργάζονται είναι πιο σημαντική από αυτήν όσων δεν μπορούν να εργαστούν; Και ως εκ τούτου η πρόσβαση σε περισσότερο ή λιγότερο ‘προχωρημένες’ θεραπείες θα είναι δυνατή μόνο για ομάδες με συγκεκριμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά; Τέτοιες υποθέσεις φαντάζουν δυστοπικές αλλά όχι απίθανες. Δεν θα πρέπει άλλωστε να ξεχνούμε ότι η ανθρώπινη ηθική είναι σχετική κι αλλάζει πολύ γρηγορότερα από τα βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους μας. Ας σκεφτούμε μόνο ότι η δουλεία ήταν ευρέως αποδεκτή στις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ οι γάμοι 12χρονων κοριτσιών απολύτως ‘φυσιολογικοί’ ακόμη και στην πατρίδα μας μέχρι πριν όχι πάρα πολλές δεκαετίες. Και πότε άραγε μεταβάλλεται η ηθική μας; Όταν μεταβάλλονται και οι ανάγκες μας ως κοινωνία…

Παρά αυτές τις δυσοίωνες σκέψεις, προσωπικά παραμένω ρομαντικός όπως κι ο …Dickens. Ο Scrooge στο τέλος του διηγήματος μετασχηματίζεται από μισάνθρωπος σε φιλάνθρωπο και παραδίδεται στην ευωχία και ευφροσύνη των Χριστουγέννων. Η ανθρωπότητα έχει κάνει τεράστια βήματα από την βαρβαρότητα ως τον πολιτισμό· έναν πολιτισμό που παρά τις πολλές αδυναμίες του συνεχίζει να έχει στο κέντρο του τον άνθρωπο ως θεμέλιο και μέτρο των πάντων. Η επιστροφή στην βαρβαρότητα θα ήταν επαίσχυντη. Υπάρχει άλλωστε πιο ανατρεπτικός, συναρπαστικός αλλά και επίκαιρος λόγος από αυτόν του Παύλου; ‘Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ’ (Γαλ. 3, 28)

Καλά Χριστούγεννα σε όλους

Στην προμετωπίδα αυτού το κειμένου βρίσκεται η ‘Προσκύνηση των Ποιμένων’ του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1541-1614), έργο φιλοτεχνημένο μεταξύ του 1612 και 1614, το οποίο βρίσκεται στο μουσείο Prado της Μαδρίτης και θεωρείται το τελευταίο αριστούργημα του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου.

Ας μεταφερθούμε νοερά στην κατάνυξη του Όρους κι ας ακούσουμε την ποίηση και τις μελωδίες του Κοσμά του Μελωδού και του Ιωάννη του Δαμασκηνού όπως αποδίδονται από τους εκεί πατέρες τα Χριστούγεννα κατά το ιδιότυπο αγιορειτικό ύφος.