Ένας ζωγράφος δίχως πρόσωπο…

Johannes Vermeer. Ένας ζωγράφος μυστήριο. Ένας ζωγράφος αίνιγμα. Ένας ζωγράφος δίχως πρόσωπο*. Αλλά κι ένας ζωγράφος που απεικόνισε το κάλλος με μια τόσο sui generis αλλά απίστευτα γοητευτική ματιά. Ελάχιστα γνωρίζουμε για τη βραχεία ζωή του· γεννήθηκε στην πόλη Delft της Ολλανδίας το 1632, αφιέρωσε τη ζωή του στην τέχνη είτε ως ζωγράφος είτε ως έμπορος έργων ζωγραφικής, ασπάστηκε τον Καθολικισμό τις παραμονές του γάμου του με την Catharina Bolnes, έκαναν 15 παιδιά, πέθανε το 1675 μόλις 43 ετών ‘πνιγμένος’ στα χρέη, τον ανακάλυψε και ανέδειξε δυο αιώνες μετά ο Γάλλος τεχνοκριτικός Théophile Thoré,  ενώ διαθέτουμε όλα κι όλα 37 έργα που πιστεύεται ότι ανήκουν στον ίδιο. Πριν λίγους μόνο μήνες οργανώθηκε στο Rijksmuseum του Άμστερνταμ η μεγαλύτερη έκθεση έργων του μέχρι τώρα. Συγκεντρώθηκαν συνολικά 28 έργα απ’όπου γης σε μια έκθεση για την οποία ήταν σχεδόν αδύνατον να βρει κανείς εισιτήριο. Παρότι δεν ήμουν ένας από τους τυχερούς θνητούς, σε μια πρόσφατη επίσκεψη μου στο Rijksmuseum και στο Mauritshuis της Χάγης είχα την ευκαιρία να δω από κοντά 8 έργα του. Την εμπειρία αυτή θα μπορούσα μετριοπαθώς να τη χαρακτηρίσω ως μια σφοδρή μετωπική σύγκρουση με την ομορφιά· μια συγκλονιστική μέθεξη μ’έναν καλλιτέχνη που όσο παλιώνει το έργο του τόσο πιο νεανικό φαίνεται και τόσο περισσότερο συγκινεί. Θα ήθελα εδώ, σ’αυτό το μικρό κείμενο, να αποθέσω μερικές σκέψεις για δυο μόνο από τα έργα του.

Το πρώτο από αυτά φέρει τον τίτλο ‘Γυναίκα στα μπλε διαβάζει γράμμα’ (βλ. εικόνα προμετωπίδας), βρίσκεται στο Rijksmuseum και θεωρείται ότι ζωγραφίστηκε μεταξύ 1662 και 1664. Το θέμα απλό αλλά και…μυστηριώδες. Μια νεαρή γυναίκα που φοράει μια μπλε καμιζόλα (beddejak) κρατάει με τα δυο της χέρια ένα γράμμα το οποίο διαβάζει εντελώς απορροφημένη. Στα αριστερά πρέπει να υπάρχει μια ή ίσως δυο πηγές φωτός, στον τοίχο ένας χάρτης της Ολλανδίας, στον χώρο δυο καρέκλες με ύφασμα σε μια απόχρωση του μπλε, ένα τραπέζι και επάνω του μόλις διακρίνεται ένα μαργαριταρένιο περιδέραιο. Στα αριστερά κάτω ένα σκούρο τραπεζομάντηλο έρχεται να προσθέσει ένα υποτυπώδες βάθος αλλά και να ‘περιχαρακώσει’ την ιδιωτικότητα της στιγμής από τα αδηφάγα βλέμματα μας. Όλη αυτή η ‘σκηνογραφία’ και ‘σκηνοθεσία’ του πίνακα είναι εντελώς τυπική για τον Vermeer που του άρεσε να ζωγραφίζει ευγενείς κυρίες σε κλειστά δωμάτια, ντυμένες με ακριβά υφάσματα και στολισμένες με πέρλες να διαβάζουν, γράφουν ή παραλαμβάνουν γράμματα. Αυτή η αντιφωνική σχέση, αυτοί οι ‘επιστολικοί πίνακες’, όπως θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε, εξάπτουν την φαντασία μας αφού διαθέτουν κάτι κρυπτικό. Από τα ‘τσακίσματα’ του γράμματος καταλαβαίνουμε ότι δεν το έχει γράψει η ίδια αλλά προέρχεται από κάποιον άλλον. Από ποιον όμως; Και τί μπορεί να λέει; Είναι η γυναίκα έγκυος; Θα μπορούσε να είναι ένα γράμμα από τον άντρα ή τον εραστή της; Είναι το μαργαριταρένιο περιδέραιο δώρο που συνοδεύει το γράμμα; Ποιά είναι τα αληθινά της αισθήματα; Όλες αυτές οι ερωτήσεις δεν θα απαντηθούν ποτέ γιατί έτσι το θέλησε ο ζωγράφος. Θέλησε να κάνει τους θεατές αυτού του πίνακα, όλους εμάς, μέρος του έργου του. Να εισχωρήσουμε στο μισοφωτισμένο δωμάτιο, να σταθούμε δίπλα στη νεαρή κοπέλα, να ακούσουμε το θρόισμα της σελίδας στο άγγιγμα των αβρών δακτύλων της, να αφουγκραστούμε την ανάσα, τη σιωπή, την αγωνία της. Και ο Vermeer το καταφέρνει αυτό με τόση επιτυχία! Δεν υπάρχει τίποτε το απόμακρο, ακαδημαϊκό, ψυχρό σε αυτό το έργο. Αλλά αντίθετα μια ανείπωτη συναισθηματική ένταση παρά την προφανή ακινησία της στιγμής. Ο Vermeer εγκατέλειψε γρήγορα τα βιβλικά ή μυθολογικά θέματα, που κατά κόρον ζωγράφιζαν οι σύγχρονοι ομότεχνοι του, για να να επικεντρωθεί σε τέτοιες ‘ασήμαντες’, μικρές, ιδιωτικές αλλά υψηλής συναισθηματικής έντασης σκηνές.

Πώς όμως κατορθώνει να μεταδώσει αυτή τη συναισθηματική ένταση; Ο Vermeer είναι ένας ανυπέρβλητος μάστορας του φωτός. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς τις ‘δραματικές’ σκιές του έργου. Τις σκιές της καρέκλας, των ρούχων, των χεριών ή του δοκαριού του χάρτη. Σκιές κυανές. Ο καλλιτέχνης είχε προφανώς παρατηρήσει ότι ένα κιτρινωπό φως παράγει μια κυανή σκιά, πολύ πριν διατυπωθεί η θεωρία των συμπληρωματικών χρωμάτων όπου κιτρινο-πορτοκαλί και μπλε βρίσκονται το ένα απέναντι από το άλλο στο χρωματικό κύκλο. Παρατήρηση και παρατηρητικότητα στο απόγειο τους, σε μια εποχή χωρίς φωτογραφία. Αλλά και σκιές που είναι διπλές. Πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να υπάρχουν δυο διαφορετικές πηγές φωτός, πιθανότατα δυο παράθυρα. Από την άλλη πλευρά η κοπέλα δεν ‘ρίχνει’ καμμιά σκιά, όπως θα περίμενε λογικά κανείς. Γιατί άραγε; Ο Vermeer φαίνεται να ‘παίζει’ εδώ μεταξύ πραγματικότητας και μιας εντύπωσης της πραγματικότητας. Είναι σαν να αφαιρεί τη φιγούρα της κοπέλας από το φυσικό περιβάλλον και τους νόμους του καθιστώντας την απόκοσμη, βυθισμένη σ’ένα άλλο σύμπαν, αυτό των απόκρυφων σκέψεων και συναισθημάτων της. Αλλά ο Vermeer κάνει και κάτι ακόμη πιο πρωτότυπο για την εποχή του. Επιλέγει να αποδυναμώσει τη φόρμα για να ενισχύσει την ένταση του χρώματος. Οι γραμμές του είναι αδρές, ασαφείς, τα χαρακτηριστικά του προσώπου και των δακτύλων ‘θολά’. Αυτό το πετυχαίνει, μας λένε οι ειδικοί, με το να βάζει μια πινελιά πάνω στην άλλη πριν στεγνώσει καλά η πρώτη (wet-on-wet technique). Πιο μεγάλος πρωταγωνιστής φαίνεται να είναι εδώ αυτό το φωτεινό μπλε του beddejak παρά το πρόσωπο της κοπέλας. Πιο μεγάλη συναισθηματική ένταση μπορεί να γεννήσει ένα τέτοιο λαμπρό μπλε παρά τα κλειστά μάτια και τα μισάνοιχτα χείλη. Κι αυτό μολονότι σε τούτον εδώ τον πίνακα ο καλλιτέχνης είναι εξαιρετικά φειδωλός με τα χρώματα που χρησιμοποιεί: κατά βάση μόνο δυο, το μπλε και το κίτρινο με τις αποχρώσεις και τις παραλλαγές τους. Αρκετά όμως για να μας ‘πάρει’ μαζί του στην προσωπική ιστορία αυτής της γυναικείας ψυχής…Αρκεί απλώς κανείς να συγκρίνει με τον άλλο μαΐστορα του chiaroscuro, τον μεγάλο Caravaggio, που είχε πεθάνει μόλις 20 χρόνια πριν την γέννηση του Vermeer κι ο οποίος επηρέασε καταλυτικά όλους τους ζωγράφους μετά απ’αυτόν, για να καταλάβει πως η ‘Σφίγγα του Delft’ πήγε την τέχνη βήματα μπροστά (σύγκρινε με πίνακα παρακάτω). Ένας ‘ιμπρεσιονιστής’ 2 αιώνες πριν τον ιμπρεσιονισμό…

Το δεύτερο έργο είναι πασίγνωστο. Είναι σχεδόν ένα έργο της pop art. Εαν ζούσε ο Warhol είμαι σίγουρος ότι θα έφτιαχνε μια από τις γνωστές πολλαπλές αναπαραγωγές του. Είναι το ‘Κορίτσι με μαργαριταρένιο σκουλαρίκι’ που βρίσκεται στο Mauritshuis και πιθανόν ιστορήθηκε μεταξύ 1664 και 1667. Αυτό το είδος απεικόνισης ονομάζεται ‘tronie’, δηλαδή πρόσωπο στα Ολλανδικά, και αναφέρεται στην εκ του σύνεγγυς απεικόνιση προσώπων και των εκφράσεων τους. Τα tronies είναι συνήθως μικρών διαστάσεων πίνακες. Το ‘Κορίτσι με μαργαριταρένιο σκουλαρίκι’ είναι 45 επί 39 εκατοστά.

Ένα νεαρό κορίτσι ντυμένο μ’ένα κιτρινοπράσινο εξωτικό φόρεμα (κιμονό;) κι ένα ανατολίτικο τουρμπάνι στο κεφάλι κοιτάζει πάνω από τον αριστερό της ώμο κατευθείαν κατά πάνω μας. Τί ασυνήθιστη αλήθεια πόζα, τί διαπεραστικό βλέμμα! Μια ακόμη μυστηριώδης έκφραση. Είναι έκπληξη αυτό που νιώθει; Φαίνεται σαν κάποιος να φώναξε το όνομα της και αυτή όλο απορία γύρισε να δει. Ή μήπως συμβαίνει κάτι άλλο; Ο καλλιτέχνης κι εδώ δεν θέλει να μας δεσμεύσει· αφήνει ελεύθερη την φαντασία μας να πλάσει το δικό της σενάριο, τη δική μας εκδοχή. Έτσι γινόμαστε όλοι εν δυνάμει συμμέτοχοι μιας στιγμής που γίνεται αιώνια. Κεντρικός πρωταγωνιστής αυτού του έργου, βάσει του τίτλου του, είναι το περίφημο μαργαριταρένιο σκουλαρίκι. Τα μαργαριτάρια της Ολλανδίας εκείνη την εποχή ψαρεύονταν στον κόλπο του Mannar, μεταξύ του νοτιότερου άκρου της Ινδίας και της Σρι Λάνκα, όπου η θαλασσοκράτειρα είχε αποικίες. Οι χάρτες που συχνά ζωγραφίζει στα έργα του ο καλλιτέχνης δεν έχουν απλώς διακοσμητικό χαρακτήρα. Υπονοούν την ‘διείσδυση’ της χώρας του σε μακρινούς κι εξωτικούς τόπους, αλλά αποτελούν κι ένα παράθυρο στον έξω κόσμο που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το ερμητικό δωμάτιο των ‘έγκλειστων’ γυναικείων μορφών. Ο ζωγράφος πλάθει το ενώτιο με δυο μόνες αδρές πινελιές, ίσα ίσα για να απεικονίσει την αντανάκλαση του φωτός και να δημιουργήσει την εντύπωση μαργαριταριού. Δεν χρειάζονται πιο πολλές ή πιο ακριβείς γραμμές· δυο μαστορικές είναι αρκετές. Αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής κι εδώ το φως· οι διαφορετικής έντασης σκιάσεις του προσώπου και των ρούχων αλλά και οι στίξεις φωτός στις κόρες των ματιών, στα χείλη και ανεπαίσθητα αλλά ορατά στον γιακά του φορέματος. Κι εδώ αυγάζει το μπλε του lapis lazuli, κι εδώ θερμαίνει η ώχρα. Όμως σε αντίθεση με το προηγούμενο έργο, εδώ στο κέντρο σχεδόν του πίνακα, έχουμε τα αιμοβαφή χείλη του κοριτσιού. Έκφραση νεανικότητας, ερωτισμού, πόθου, απορίας, έκπληξης. Δεν ξέρω γιατί ο πίνακας ονομάστηκε όπως ονομάστηκε· εγώ θα τον έλεγα το ‘Κορίτσι με τα πιο κόκκινα χείλη του κόσμου’! Κι όλα αυτά σε ένα σκοτεινό φόντο που αποκλείει οποιαδήποτε απόσπαση της ματιάς μας και ενισχύει ακόμη περισσότερο τη δύναμη της ομορφιάς του μοντέλου.

Θα μπορούσε να γράφει κανείς ώρες για τον Vermeer και την ομορφιά των έργων του. Σκέπτομαι όμως ότι δε χρειάζεται. Η αληθινή ομορφιά είναι εν τέλει αυταπόδεικτη! Αυτός ο άγνωστος, που έζησε όλη του τη ζωή σε μια πολίχνη στις Κάτω χώρες, μέσα σ’ένα πολύβουο σπιτικό, με την καθημερινή αγωνία να συντηρήσει τη φαμίλια του, έμεινε στην ιστορία γιατί αφιέρωσε όλη του τη ζωή στο έργο και στην τέχνη του. Με το ταλέντο, την ειλικρίνεια, την αυθεντικότητα και τις καινοτομίες του κέρδισε μια αδιαμφισβήτητη θέση στο πάνθεο των μεγάλων. Αλλά και κάτι επιπλέον. Ο Vermeer ανήκει σε εκείνες τις εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις όπου καλλιτέχνης με τόση μικρή παραγωγή κατόρθωσε να επηρεάσει τόσο δραματικά την τέχνη μετά απ’αυτόν, αλλά και να αγγίξει τόσες πολλές ανθρώπινες ψυχές σε διαφορετικές εποχές με τον χρωστήρα του. Και για να συγκινούνται τόσοι από την ομορφιά, ο άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι πλασμένος για το καλό…

Πηγές: 

Pieter Roelofs, Gregor J.M. Weber, et al. Vermeer, Thames & Hudson, 2023.

* Σε αντίθεση με τον μεγάλο σύγχρονο αντίτεχνο του, τον Rembrandt (1606-1669), ο οποίος έχει αυτοπροσωπογραφηθεί πάνω από 80 φορές, δεν διαθέτουμε καμμιά αυτοπροσωπογραφία του Vermeer. Στον παρακάτω πίνακα που φέρει τον τίτλο η ‘Προαγωγός’, ο οποίος  φιλοτεχνήθηκε το 1656 και βρίσκεται στη Δρέσδη, εικάζεται ότι η σκιασμένη φιγούρα του άνδρα στα αριστερά με τα μακριά καστανά μαλλιά και το μαύρο καπέλο που μας κοιτάει κατά μέτωπο, χαμογελάει και υψώνει το ποτήρι της μπύρας μπορεί να είναι ο ίδιος ο ζωγράφος. Όπως επίσης και στον αμέσως επόμενο πίνακα, ‘Η τέχνη της ζωγραφικής’ (πιθανόν 1666-1668, Kunsthistorisches Museum, Βιέννη), ο ζωγράφος του οποίου βλέπουμε την πλάτη ίσως να είναι ο ίδιος ο ποιητής. Όμως όλα αυτά είναι εικασίες και δεν διαθέτουμε καμμιά θετική μαρτυρία για το πως μπορεί να έμοιαζε πραγματικά ο Vermeer.