Η δύναμη του μίσους 

‘Κι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα

για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη

μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου

για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.

Κι ο αδερφός μου;

Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,

τ’ είναι θεός; τί μη θεός; και τί τ’ ανάμεσό τους;’

‘Ελένη’, Γ. Σεφέρης

Μια ‘καλοκαιρινή’ μέρα του Οκτώβρη στη Λευκωσία. Στην τελευταία διχοτομημένη πρωτεύουσα του κόσμου …Ο ουρανός είναι νεφοσκεπής, η ζέστη μας αγκαλιάζει γλυκά, η καταρρακτώδης βροχή προοιωνίζεται από κάποια βαρειά σύννεφα στον ορίζοντα. Το πέρασμα από την οδό Λήδρας, τον Μακρύδρομο όπως τον λένε οι ντόπιοι, στο κατεχόμενο τμήμα της πόλης είναι πέρασμα σ’έναν άλλο κόσμο. Πέρασμα από μια πόλη ευρωπαϊκή σ’ένα ανατολίτικο παζάρι. Περνάμε τα δυο φυλάκια, πρώτα το ελληνικό, μετά το τουρκικό. Ο έλεγχος των διαβατηρίων είναι γρήγορος και χωρίς πολλές διαδικασίες. Οι τουρίστες είναι πάντοτε ευπρόσδεκτοι σε κάθε γωνιά της γης. Πρώτη εικόνα μπροστά μας μια άναρχη δαιδαλώδης αγορά. Άπειρα μικρομάγαζα, εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία. Η ρυμοτομία χαοτική, περιδιαβαίνουμε χωρίς σκοπό. Λίγο παρακάτω συναντούμε το Büyük Han, το μεγάλο πανδοχείο, το μεγαλύτερο καραβανσεράι του νησιού. Μια εσωτερική αυλή κι ένα εξαγωνικό κτίριο στη μέση με μια κρήνη που κάποτε, διαβάζω, χρησιμοποιούνταν ως τέμενος και επί βρετανικής κατοχής ως φυλακή. Γύρω από την αυλή δυο στιβάδες, η μια επάνω στην άλλη, από μικρά δωμάτια περιγεγραμμένα με τοξωτές καμάρες. Κάποτε εδώ ξαπόσταιναν οι ταξιδιώτες, τώρα φιλοξενούνται μικροπωλητές με κάθε είδους σουβενίρ, καφενεία κι εστιατόρια για τους επισκέπτες. Λίγο πιο κάτω βλέπουμε την Αγιασοφιά. Περίεργο τ’όνομα της. Μια γοτθική εκκλησία τύπου Notre Dame χτισμένη από τους σταυροφόρους του Lusignan, η οποία μετατράπηκε σε τζαμί τον 16ο αιώνα όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν το νησί. Δυο εντυπωσιακοί μιναρέδες ‘στολίζουν’ την μια πλευρά του ναού. Ο ένας υπό συντήρηση. Μια σκαλωσιά τον περιβάλει σαν κισσός από μέταλλο και από πάνω του κρέμεται μια τεράστια τουρκική σημαία. Και τότε γιατί Αγιασοφιά; Ίσως, διαβάζω, ο καθολικός ναός να χτίστηκε στα ερείπια βυζαντινού αφιερωμένου στην του Θεού Σοφία. Σ’αυτό το κτίσμα αποτυπώνεται όλη η μακρά και περίπλοκη ιστορία αυτού του νησιού…Η περιήγηση μας συνεχίζεται… Θέλουμε να φτάσουμε στο Λήδρα Πάλας. Η σήμανση πενιχρή έως ανύπαρκτη. Ρωτάμε τους φιλικούς ντόπιους. Με πολύ κόπο θα βρούμε τον δρόμο μας περνώντας μέσα από χαμόσπιτα, φτωχικές γειτονιές, παιδιά που παίζουν ξυπόλητα και ημίγυμνα (αλλά ίσως ευτυχισμένα;), σπίτια αρχοντικά που καταρρέουν εγκαταλελειμένα, άλλα με σιδεριές στις πόρτες προφανώς ακατοίκητα για χρόνια, κι άλλα με σημαίες τούρκικες στα παράθυρα τους. Σημαίες διπλές, μια κόκκινη και μια άσπρη, κι οι δυο όμως με την ημισέληνο και το αστέρι. Το Λήδρα Πάλας επιτέλους διαγράφεται από μακριά. Το πολυτελές ξενοδοχείο του ’50 και του ’60 στην πιο αρχοντική συνοικία της πόλης, με την περίφημη πρόσοψη με τα ‘εξωτικά’ αραβουργήματα και τα κομψά μπαλκόνια, έγινε θέατρο συγκρούσεων και διαπραγματεύσεων το τελευταίο ήμισυ του 20ου αιώνα και τώρα αποτελεί έδρα των Ηνωμένων Εθνών στην περιοχή. Εδώ συνειδητοποιούμε για πρώτη φορά ότι η πόλη είναι περιτειχισμένη. Το Λήδρα Πάλας είναι εκτός των τειχών, μέσα σε φοινικιές και χαλάσματα, ενώ στην τάφρο υπάρχει ένα γήπεδο ποδοσφαίρου και γύρω περιπολούν οχήματα των Ηνωμένων Εθνών· το Λήδρα Πάλας ανήκει στην ‘ουδέτερη ζώνη’. Και πάνω στο τείχος ένας δρόμος-όνειρο, ένα σκηνικό βγαλμένο από κινηματογραφική ταινία. Εδώ τα αρχοντόσπιτα είναι επιμελώς συντηρημένα, με φρεσκοβαμμένες τις προσόψεις τους, περιποιημένα τα μπαλκόνια με τα μαρμάρινα κάγκελα ή άλλοτε τα χαγιάτια τους, ενώ στο ισόγειο φιλοξενούνται μπαρ κι εστιατόρια. Εδώ ο ‘αέρας’ είναι ευρωπαϊκός · πόσο βαθειά είναι η αντίθεση με τον μαχαλά που απλώνεται πίσω κι ως τα πέρατα της τουρκοκρατούμενης πόλης…Την ησηχία αυτού το πνιγηρού απογεύματος σχάζει μια μελωδία της τζαζ από ένα γειτονικό μπαρ, κάπως απρόσμενη και αταίριαστη. Μέχρι να την ‘πνίξει’ η μακρόσυρτη, μαιανδρική φωνή του ιμάμη που αντηχεί σ’όλόκληρη την πόλη και όλα… να μπουν ξανά στη θέση τους. Εδώ ήταν άλλωστε πάντοτε ένας κόσμος μιγαδικός… Λίγο πριν πάρουμε τον δρόμο της επιστροφής προς το φυλάκιο, το βλέμμα μας πέφτει στα βουνά του Πενταδάκτυλου απέναντι μας. Μια τεράστια τουρκική σημαία ζωγραφισμένη στο βουνό και δίπλα η επιγραφή του ‘πατερούλη’ Κεμάλ ‘Ne Mutlu Türküm Diyene’, ‘πόσο χαρούμενος είναι όποιος μπορεί να πει ότι είναι Τούρκος!’, να δεσπόζει, να θυμίζει, να διχάζει…Τελικά έχουν μεγάλο θέμα με τις σημαίες σ’αυτό εδώ το κομμάτι της γης…

Ένα τέτοιο ταξίδι δεν μπορεί παρά να φέρει στην επιφάνεια ξανά τα τραγικά γεγονότα της Γάζας και τα αμείλικτα ερωτήματα που τα ακολουθούν. Ποιός έχει το δίκιο με το μέρος του ή ποιος φταίει λιγότερο; Τί μπορεί να γίνει ώστε να σταματήσει αυτή η απερίγραπτη τραγωδία; Δυο λέξεις έρχονται στο νου μου που ίσως εν μέρει να εξηγούν τα γεγονότα. Μ ί σ ο ς και α ν ι σ ό τ η τ α. Η δύναμη του μίσους είναι ανυπέρβλητη. Σκηνώνει στις καρδιές των ανθρώπων, διαιωνίζεται με ασφάλεια από γενιά σε γενιά και μόνο γιγαντώνεται, ποτέ δεν υφίεται, ποτέ δεν εκλείπει και φυσικά ποτέ δεν μπορεί να λύσει κανένα πρόβλημα. Φαίνεται τελικώς η δύναμη του να είναι παρόμοια μ’αυτήν της αγάπης, που ο Απόστολος μας λέει ότι… ‘οὐδέποτε ἐκπίπτει’…Εάν οι Ισραηλινοί σκέφτονται ότι όταν θα εξαλείψουν τους Παλαιστινίους από τη Γάζα θα μπορούν να κοιμούνται ήσυχοι, τότε δε σκέφτονται λογικά, αλλ’άγονται μονάχα από το θυμικό τους. Κι εδώ αναφέρομαι στο λαό του Ισραήλ και όχι στις δόλιες ηγεσίες του. Τα ανυπεράσπιστα παιδιά της Γάζας, όσα επιβιώσουν…, που είδαν την οικογένεια τους να ξεκληρίζεται, τα σπίτια τους να γκρεμίζονται πάνω στα κεφάλια τους, και τις ζωές τους να κατακερματίζονται είναι οι πλέον σίγουροι ‘τρομοκράτες’ της αυριανής ημέρας. Πόσο δύσκολο είναι για τον ανθρώπινο εγκέφαλο που έχει εξελιχθεί τόσο να συλλάβει αυτό το απλό: ότι η βία φέρνει μεγαλύτερη βία και το μίσος ακόμη πικρότερο μίσος; Ποιοί υπήρξαν άλλωστε οι πιο εμπνευστικοί ηγέτες του 20ου αιώνα; Ο Mahatma Ghandi, o Martin Luther King, κι ο Nelson Mandela. Κι οι τρεις, όσο κι αν υπέφεραν, δεν έδειξαν τον δρόμο της εκδίκησης, αλλά αντίθετα αυτόν της συμφιλίωσης και της ειρήνης. Οι δυο δολοφονήθηκαν κι ο τρίτος έμεινε έγκλειστος για 27 χρόνια. Σε κάθε εποχή κάποιοι, δυστυχώς όχι λίγοι, δεν αντέχουν με τίποτα το μήνυμα της ειρήνης … Έχω κι εγώ ένα όνειρο…να δω τους Ισραηλινούς τους ίδιους, χέρι χέρι με τους Παλαιστινίους, να πλημμυρίσουν τους δρόμους και τις πλατείες της χώρας τους και του κόσμου και να απαιτήσουν όχι μόνο την επιστροφή των ομήρων, αλλά και την κατάπαυση του πυρός και την ειρήνη. Η διαμαρτυρία έχει μεγαλύτερη αξία και αντίκτυπο όταν γίνεται για να υπερασπιστείς τον αδελφό δίπλα σου παρά τον εαυτό σου. Αλλά γνωρίζω καλά ότι αυτό το όνειρο είναι τόσο απατηλό όσο κι εκείνο του Martin Luther…Η σημαία στον Πενταδάκτυλο κι η επιγραφή που τη συνοδεύει μόνο μίσος μπορεί να αναπαράγει, ειδικά σ’αυτούς που φέρουν ακόμη ανεξίτηλες μέσα τους τις πικρές μνήμες του παρελθόντος κι αυτοί είναι ακόμη πολλοί. Οι νεότεροι ίσως να βλέπουν τα πράγματα με διαφορετική ματιά, γιατί είναι tabulae rasae. Εάν διαρκέσει η ειρήνη, ίσως οι νεότερες γενιές ξαλαφρωμένες από το μίσος του παρελθόντος να μπορέσουν να βρουν μια λύση…ίσως…

Υπάρχει όμως κι ένα ακόμη ‘αγκάθι’ που δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει κι αυτό είναι η κοινωνική ανισότητα. Η πράσινη γραμμή στη Λευκωσία χωρίζει δυο κοινότητες που απέχουν παρασάγγας όσον αφορά στο βιοτικό τους επίπεδο. Κι αυτό είναι παραπάνω από εμφανές με μια πρώτη ματιά. Δεν χρειάζεται κανείς να δει τα νούμερα. Μια δυτική κοινωνία από το ένα μέρος με μια, έστω και επίπλαστη, ευμάρεια και μια ανατολίτικη από την άλλη αφημένη στη μοίρα της και βυθισμένη στην ένδεια. Αυτή η ανισότητα μόνο τριβή, συγκρούσεις και τελικά μίσος μπορεί να γεννήσει. Όταν από την μια πλευρά του τείχους έχεις Ισραηλινούς να ζουν άνετα έχοντας λύσει όλες τις βιοτικές τους μέριμνες και από την άλλη μια μάνα με 10 παιδιά που κάθε πρωί σκέφτεται πως θα βάλει αρκετό φαγητό στο τραπέζι για να τα θρέψει, τί μπορεί να περιμένει κανείς; Τί πιστεύουμε ότι μπορεί να σκέπτεται αυτή η μάνα για τους ανθρώπους της απέναντι πλευράς; Δεν είναι, πιστεύω, οι πολιτισμικές ή οι θρησκευτικές αντιθέσεις το πρόβλημα. Είναι αυτή ακριβώς η βιοτική ανισότητα που γεννά βαθειά μέσα στις καρδιές των ανθρώπων το αίσθημα της αδικίας. Γιατί αυτοί κι όχι κι εμείς; Και η κραυγή για Δικαιοσύνη μπορεί να πάρει δυο δρόμους. Ο ένας είναι αυτός της τυφλής βίας. Ο άλλος ο μεταφυσικός της καταλλαγής· τώρα υποφέρουμε αλλά σε μιαν άλλη ζωή ο Θεός θα αποκαταστήσει την αδικία και θα είμαστε ευτυχισμένοι στο διηνεκές. Ο πρώτος δρόμος είναι δυστυχώς ο πιο ‘φυσικός’ και γι’αυτό ο πιο εύκολος… η ένδεια κι η εξαθλίωση αποτελούν πάντοτε το πλέον πρόσφορο έδαφος προκειμένου να θάλλει ο φανατισμός που οδηγεί στη βία. Βλέποντας αυτήν την ανισότητα και στην Κύπρο σκέφτομαι-για να μην πω καλύτερα τρέμω-ότι εδώ υπάρχει μια εκρηκτική ύλη που απλώς περιμένει την πυροδότηση της θρυαλλίδας…

Δεν ξέρω γιατί ο άνθρωπος ήταν πάντοτε έτσι. Δεν ξέρω τί φταίει και δεν μπορεί να ζήσει χωρίς πολέμους, διαμάχες και συγκρούσεις. Είναι στη φύση του; Είναι το φαντασιακό του που πλάθει δαίμονες-αλάστορες και τους ακολουθεί τυφλά; Είναι το θυμικό πιο ισχυρό από τη λογική; Μόνο συντετριμμένος μπορεί κανείς να μείνει μπροστά σε τόσο αίμα αθώων που χύνεται άδικα από καταβολής κόσμου. Τα λόγια χάνουν πια την αξία τους και καθίστανται γράμμα κενό. Μόνη μας ελπίδα πια είναι η προσευχή…

Στην φωτογραφία το Λήδρα Πάλας όπως ήταν την δεκαετία του ’50. Η φωτογραφία είναι του Felix M. Yiaxis.

Ακούστε εδώ το ‘Bingeol’, αυτό το υπέροχο παραδοσιακό αρμένικο τραγούδι της ξενιτιάς, που στην Ελλάδα το έκανε γνωστό ο Haig Yazdjian. Μόνο η τέχνη μπορεί τελικά να μας σώσει…