Απάνθρωπη φύση

‘…όποιος σκοτώνει έναν άνθρωπο…είναι σαν να σκοτώνει ολόκληρη την ανθρωπότητα, κι όποιος σώζει μια ζωή είναι σαν να έχει σώσει ολόκληρη την ανθρωπότητα’

Quran, κεφάλαιο 5 ‘Al-Ma’idah’, στίχος 32

Auschwitz, δεύτερη μέρα Χριστουγέννων: ένας γαλανός ουρανός καταυγάζει τα πάντα. Φως σ’έναν τόπο ασύλληπτου σκότους. Το κρύο είναι δριμύ. Παγωνιά σ’έναν τόπο όπου κάθε ανθρώπινο συναίσθημα μαργώνει και κάθε προσπάθεια ερμηνείας πέφτει στο κενό. Στο λεγόμενο Auschwitz Ι το πρώτο που αντικρίζει κανείς είναι η ζοφερή επιγραφή στην είσοδο:  ‘Arbeit macht frei’. Ποιoς ο λόγος; Παραπλάνηση κι απατηλή ελπίδα, κυνικός σαρκασμός, αρρωστημένη έπαρση; Κι αλήθεια πόσο αρρωστημένο πρέπει να είναι το ανθρώπινο μυαλό για να επινοήσει όχι μόνο αυτήν την επιγραφή σ’αυτόν τον τόπο, αλλά και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης ως χώρους μαζικής εξόντωσης. Στα πέτρινα σπίτια που διασώζονται κι όπου έζησαν οι αιχμάλωτοι τώρα εκτίθενται τα τεκμήρια του μεγέθους της καταστροφής. Σε μια προθήκη βλέπει κανείς εκατοντάδες βαλίτσες, σε μιαν άλλη χιλιάδες γυαλιά, στην επόμενη χιλιάδες παπούτσια και λίγο παρακάτω έναν λόφο από ανθρώπινα μαλλιά. Οι αιχμάλωτοι κατά την είσοδο τους στο στρατόπεδο δεν γυμνώνονταν μόνο από τα προσωπικά τους αντικείμενα αλλά κυρίως από την αξιοπρέπεια τους…Οι φυλακές, ο τοίχος εκτέλεσης των κρατουμένων κι οι θάλαμοι αερίων συμπληρώνουν μια από τις πιο αποτρόπαιες σελίδες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αλλά πάντοτε, ακόμη και μέσα στο πιο πυκνό σκοτάδι αντιφέγγουν κάποιες αχτίδες φωτός. Ονόματα όπως αυτά των Maksymilian Maria Kolbę και Witold Pilecki σε κάνουν να αισθάνεσαι ακόμη υπερήφανος που ανήκεις στο ανθρώπινο είδος. Ακριβώς δίπλα στο Auschwitz Ι βρίσκεται το Auschwitz Birkenau. Η μανική επέκταση του αρχικού στρατοπέδου προκειμένου η ‘τελική λύση’ να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί. Εκεί το σκηνικό είναι διαφορετικό. Μια αχανής έκταση γης καταθλιπτικά άδεια. Οι εγκληματίες πρόλαβαν να αφαιρέσουν από εδώ κάθε απόδειξη της θηριωδίας τους εγκαταλείποντας, νικημένοι από τον Κόκκινο Στρατό, αυτόν τον τόπο. Μόνο χιλιόμετρα συρματοπλέγματος πάνω σε εκατοντάδες κατακόρυφους πασσάλους μπορεί κανείς να δει εδώ. Αυτή η ‘έρημη χώρα’ είναι η πιο σκληρή εικόνα που παίρνω μαζί μου. Σκληρή όσο ο θάνατος σχεδόν ενάμισυ εκατομμυρίου ανθρώπων κι έρημη όπως η ψυχή μας. Αιωνία τους η μνήμη…

Λωρίδα της Γάζας, μια οποιαδήποτε μέρα, μια ακόμη ανταπόκριση του Channel 4: έχει πια καλοκαιριάσει. Εάν κοιτάξει κανείς την καταγάλανη θάλασσα της Μεσογείου και την αχανή αμμώδη ακρογιαλιά θα πιστέψει ότι βρίσκεται σ’ένα ακόμη τουριστικό θέρετρο, σε μια κοσμοπολίτικη ριβιέρα. Κι όμως λίγα μέτρα πιο μέσα συντελείται, μπροστά στα εξοικιωμένα στον όλεθρο (των άλλων) μάτια μας, η πιο βάναυση γενοκτονία του αιώνα μας. Μια άφατη τραγωδία. Οι εικόνες από τα drones που κατορθώνουν να δραπετεύσουν απ’ αυτόν τον τόπο αιχμαλωσίας μαρτυρούν αδιάψευστα την καταστροφή. Παντού συντρίμμια, χαλάσματα, κουφάρια σπιτιών που κάποτε στέγαζαν ανθρώπους μαζί με τα όνειρα τους. Δεν υπάρχουν πια δρόμοι, δεν υπάρχουν σχολεία, δεν υπάρχουν νοσοκομεία, δεν υπάρχει φαγητό, δεν υπάρχει καθαρό νερό. Σωροί τυλιγμένοι σε λευκά σάβανα, άλλοι μεγαλύτεροι, άλλοι μικρότεροι, άλλοι ελάχιστοι. Και δίπλα τους ‘οι ζώντες, οι περιλειπόμενοι’, με τα χέρια σταυρωμένα και το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό θρηνούν αρχοντικά προσδοκώντας την ‘ποθεινή πατρίδα’. Οὐ γὰρ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν…Κρανίου τόπος. Και Γολγοθάς, λίγα χιλιόμετρα μακριά απ’τον αυθεντικό, για τους εναπομείναντες Παλαιστινίους. Ένας Γολγοθάς που κουράστηκαν πια ν’ανεβαίνουν. Οι Παλαιστίνιοι· αυτά τα ανθρώπινα ερείπια που το μόνο τους έγκλημα υπήρξε η ατυχία τους να γεννηθούν σ’αυτόν τον τόπο, να ανήκουν σ’αυτήν την φυλή και να πιστεύουν σ’αυτόν τον Θεό. Τίποτε άλλο. Δυόμιση εκατομμύρια άνθρωποι στοιβαγμένοι σε μια σπιθαμή γης κάτω από αυτοσχέδιες σκηνές. Παιδιά εκλιπαρούν για λίγο φαγητό και λίγο νερό. Τα χέρια τους φρικτά τεντωμένα. Δεν μπορούν να γίνουν μακρύτερα, δεν μπορούν να φτάσουν παραπέρα. Τα πρόσωπα τους φρικτά αλλοιωμένα. Δεν μπορούν να αντέξουν μεγαλύτερο πόνο. Δεν νομίζω ότι υπάρχει μεγαλύτερη απόδειξη για την αποτυχία της ανθρωπότητας από έναν πεινασμένο άνθρωπο…Κι όταν τελικώς καταφέρουν να πλησιάσουν την ανθρωπιστική βοήθεια, που με τόσους κόπους έχει φθάσει έως εκεί, ριπές τους περιμένουν. Κι έτσι περισσότερα ψηφία προστίθενται κάθε μέρα στον φρικτό αριθμό των νεκρών. Ποιοι είναι πιο τυχεροί; Αυτοί που έφυγαν ή αυτοί που μένουν; Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τους ομήρους, όσους τόσο άδικα χάσαν τη ζωή τους κι όσους παραμένουν σε αιχμαλωσία: δεν έφταιξαν σε τίποτε. Όπως σε κάθε ανθρώπινη τραγωδία, έτσι κι εδώ μέσα στον γνόφο συναντά κανείς καθημερινές πράξεις ηρωισμού κι αυτοθυσίας και είμαι σίγουρος ότι θα ακούσουμε πολλές υπέροχες ιστορίες όταν τελειώσει κάποια στιγμή αυτός ο εφιάλτης. Μέχρι τότε όμως, μια αδυσώπητη κραυγή ανεβαίνει στα χείλη: μα γιατί επιτέλους δε βάζει κάποιος ένα τέλος σ’αυτήν την φρικαλεότητα;!

Ιδού λοιπόν το ερώτημα: πώς γίνονται τα θύματα θύτες; Πώς γίνεται το έθνος που υπέστη έναν από τους δριμύτερους διωγμούς στην ιστορία της ανθρωπότητας τώρα να διαπράττει ένα τέτοιο έγκλημα; Κάποιος θα μπορούσε να αντιτάξει ότι δεν είναι οι σημερινοί κάτοικοι του Ισραήλ αλλά οι προπαππούδες τους που υπέφεραν στο παρελθόν. Ή ακόμη ότι δεν ευθύνεται ο λαός αλλά οι διεφθαρμένοι, φανατικοί και μισαλλόδοξοι κυβερνήτες του. Ή ότι ο λαός του Ισραήλ δε γνωρίζει ακριβώς τι γίνεται στη Γάζα. Ακόμη κι αν δεν έζησαν οι ίδιοι οι σημερινοί Ισραηλινοί το πογκρόμ, σίγουρα έχουν ακούσει ιστορίες ή οι περισσότεροι θα έχουν συγγενείς και οικείους που βίωσαν τον όλεθρο. Το μεγάλο πρόβλημα, νομίζω, σε αυτήν την θλιβερή ιστορία είναι η διαχείριση της ιστορικής μνήμης. Υπάρχουν δυο τρόποι διαχείρισης. Ο ένας είναι να καταδείξει και να καταδικάσει κανείς τα εγκλήματα του παρελθόντος προκειμένου να εξανθρωπίσει και να ευαισθητοποιήσει ώστε να αποφευχθούν παρόμοια στο μέλλον. Ο άλλος να τα προβάλλει προκειμένου να ενσταλάξει τον φόβο της επανάληψης τους με σκοπό να φανατίσει και να δικαιολογήσει κάθε ακρότητα. Στη δεύτερη περίπτωση η βία γίνεται αναγκαιότητα αφού παρουσιάζεται ως η μόνη λύση για την επιβίωση του έθνους. Πολύ φοβούμαι ότι αυτός ο τρόπος διαχείρισης έχει υιοθετηθεί εδώ και πολλές δεκατίες από τις περισσότερες ισραηλινές κυβερνήσεις. Ένας λαός φοβισμένος που νιώθει ότι απειλείται από παντού βρίσκεται διαρκώς σε θέση άμυνας. Το πρόβλημα είναι ότι η μεθόριος μεταξύ άμυνας και επίθεσης είναι πολύ αχνή, σχεδόν αδιόρατη. Κι ακόμη φαίνεται ότι οι σημερινοί Ισραηλινοί ξέχασαν τη ρήση του ιερού τους Torah: ‘ὀφθαλμόν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ καὶ ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος᾽. Η ρήση αυτή δεν έρχεται για να δικαιολογήσει τόσο την εκδίκηση αυτή καθαυτή, αλλά κυρίως για να τονίσει την αναλογικότητα που οφείλει να έχει η εκδικητική πράξη προκειμένου να είναι ‘δίκαιη’. Μια αναλογικότητα που χωρίς καμμιά αμφιβολία έχει προ πολλού απωλεσθεί στην αντίδραση του Ισραήλ απέναντι στην επίθεση της Χαμάς. Ίσως πάλι να μη φταίει καμμιά κυβέρνηση και να είναι στην ανθρώπινη φύση μας να μισεί, να επιζητεί τον πόλεμο, τη βία, και να εξουσιάζει όταν μπορεί. Είναι η εξουσία και η ισχύς που πολύ εύκολα μπορεί να μετατρέψει τους χθεσινούς καταπιεζόμενους σε αυριανούς καταπιεστές. Και ως εκ τούτου δεν υπάρχουν ηθικά ανώτεροι ή κατώτεροι λαοί, υπάρχουν απλώς άνθρωποι που όταν είναι αδύναμοι υφίστανται τη βία κι όταν αποκτήσουν δύναμη την εξασκούν με την ίδια ή ακόμη μεγαλύτερη βαρβαρότητα. Αυτή η τελευταία σκέψη απογοητεύει: αυτή είναι δυστυχώς η ανθρώπινη- ή σωστότερα η απάνθρωπη- φύση μας και τίποτε δεν μπορεί να το αλλάξει αυτό. Όσο όμως κι αν είναι αλήθεια αυτό, εμείς οφείλουμε να αντισταθούμε! Ας μην πιστέψουμε σε κανέναν ‘οφθαλμό’ και σε κανέναν ‘οδόντα’ αλλά μάλλον σ’εκείνη την παρειά που στρέφεται για να δεχθεί ακόμη ένα ράπισμα…Ας παραμείνουμε, όσο μπορούμε, ρομαντικοί, δον κιχώτες, αιθεροβάμονες κι ας μην ανεχθούμε τη βία απ’όπου αυτή κι αν προέρχεται. Αυτό που γίνεται στη Γάζα σήμερα δεν είναι ένας ακόμη πόλεμος και ‘τί να κάνουμε; Έτσι είναι ο πόλεμος…’. Όχι! Αυτό που γίνεται σήμερα στη Γάζα, είναι η μεγαλύτερη τραγωδία που θα μπορούσε να συμβεί στο ανθρώπινο γένος, κι εάν θέλουμε να διατηρήσουμε έστω και μια ικμάδα θείας ουσίας στη θνητή φύση μας, θα πρέπει να την καταδικάζουμε απερίφραστα, όπου σταθούμε κι όπου βρεθούμε, μ’όλη μας τη δύναμη, μ’όλο μας το σθένος, με όση ανθρωπιά έχει ακόμη απομείνει μέσα μας…

H φωτογραφία είναι του Abed Rahim Khatib για το πρακτορείο Anadolu και δημοσιεύτηκε στο ακόλουθο άρθρο του Atlantic: https://www.theatlantic.com/international/archive/2025/06/gaza-humanitarian-foundation-failure/683053/

Ακούστε εδώ μια πολύ όμορφη αραβική παραδοσιακή μελωδία, ιδιαίτερα αγαπητή και διαδεδομένη στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, παιγμένη στο ούτι και τραγουδισμένη από την Nawara Alnaddaf.

Ο Ισραηλινός πιανίστας και μαέστρος Daniel Barenboim και ο Παλαιστίνιος ακαδημαϊκός και ακτιβιστής Edward Said ίδρυσαν το 1999 την ορχήστρα West-Eastern Divan με σκοπό να ενώσουν Ισραηλινούς και Παλαιστίνιους κλασικούς μουσικούς. Το 2005 έδωσαν μια ιστορική συναυλία στη Ραμάλα. Ακούστε εδώ τα λόγια του Barenboim προς το κοινό στο τέλος της συναυλίας. Λόγια που σήμερα, περισσότερο από ποτέ, έχουμε τόσο ανάγκη!