Η επανάσταση έρχεται από την Καισάρεια

‘Let me ask you one question

Is your money that good

Will it buy your forgiveness

Do you think that it could

 

I think you will find

When your death takes its toll

All the money you made

Will never buy back your soul’

 

Masters of War, Bob Dylan (1963)

 

Αφορμή για τo κείμενο αυτό αποτέλεσε το σχόλιο ενός φίλου. Όταν στις πρόσφατες Βρετανικές εκλογές εξέφρασα την υποστήριξή μου στις κοινωνικές θέσεις του ηγέτη του Εργατικού κόμματος Jeremy Corbyn μού είπε: ‘Oι δεξιοί της Ελλάδας φαντάζουν σοσιαλιστές στην Αγγλία᾿. Τότε σκέφτηκα ότι εμείς οι Έλληνες δεν έχουμε ανάγκη να είμαστε ‘δεξιοί’ ή ‘αριστεροί’, γιατί έχουμε πίσω μας την παράδοση των Καππαδόκων πατέρων του 4^ου μΧ αιώνα και αμέσως θυμήθηκα τους δυο λόγους περί πλούτου και ιδιοκτησίας του Μεγάλου Βασιλείου, τον ‘Πρός τούς πλουτούντας’ και τον ‘Εἰς τό ‘Καθελῶ μου τάς ἀποθήκας’’. Εάν αναλογιστεί κανείς ότι στην Αμερική την περασμένη δεκαετία 95% του παραγόμενου πλούτου συγκεντρώθηκε στις τσέπες του 1% του πληθυσμού, καταλαβαίνει αμέσως γιατί οι δυο αυτοί λόγοι είναι διαχρονικοί και αφορούν πιστεύω τον άνθρωπο κάθε εποχής.

Οι λόγοι αυτοί πρέπει να εκφωνήθηκαν το 367 ή 368 μΧ. στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, όπου ο Βασίλειος (330-379 μΧ) ήταν επίσκοπος, με αφορμή τον λιμό που αποδεκάτησε την πόλη τον χειμώνα του 367 μΧ. Το δριμύ ψύχος της χρονιάς εκείνης κατέστρεψε ολοσχερώς τις καλλιέργειες, η πείνα και οι αρρώστιες άρχισαν να ‘θερίζουν’ την πόλη, οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να πουλούν τα παιδιά τους δούλους στους πλούσιους για να τα σώσουν από την ασιτία και ο Βασίλειος γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι απαιτούσε από τους πλούσιους να ανοίξουν τις αποθήκες τους και να μοιράσουν φαγητό στους εξαθλιωμένους και πένητες. ‘Ο πεινασμένος λιώνει, ο γυμνός ξεπαγιάζει, ο οφειλέτης νιώθει τη θηλιά να σφίγγει στο λαιμό του και εσύ αναβάλεις για αύριο την ελεημοσύνη; Eάν θές αποθήκες, αποθήκες είναι τα σπίτια των φτωχών᾿. Από ό,τι φαίνεται τα κατάφερε και σώθηκαν πολλοί. Ήταν πάντοτε και είναι και στις μέρες μας σπάνια αυτή η εικόνα πνευματικού ανθρώπου. Του ανθρώπου με την τεράστια μόρφωση και καλλιέργεια που δεν γίνεται μαλθακός από την ενασχόληση με τα γράμματα ούτε μένει απομονωμένος στο δωμάτιο με τα βιβλία του, αλλά καταφέρνει να συνδυάσει την δυναμικότητα, τη δράση και την αποτελεσματικότητα, ανοίγοντας το δρόμο για κοινωνικές αλλαγές και κάνοντας τη ζωή των άλλων καλύτερη.

Στον λόγο του ‘Εἰς τό ‘Καθελῶ μου τάς ἀποθήκας’’ ο Βασίλειος εκφράζει κοινωνικές απόψεις ριζοσπαστικές ακόμα και για την εποχή μας. Εάν αποθηκεύεις υλικά αγαθά, λέει,  περισσότερα από αυτά που έχεις πραγματικά ανάγκη (‘μή ἐμμένων τῇ αὐταρκείᾳ’) τότε ‘τοσούτους ἀδικεῖς, ὅσοις παρέχειν ἠδύνασο’ (τόσους αδικείς όσους θα μπορούσες να ευεργετήσεις). Με άλλα λόγια, οτιδήποτε περιττό, πέραν των αναγκαίων, συσσωρεύεις στο σπιτικό σου, το έχεις ‘κλέψει’ από αυτόν που δεν έχει τίποτε ή ελάχιστα γύρω σου και δεν σου ανήκει, ακόμα και αν δεν το έχεις κυριολεκτικώς κλέψει και αποτελεί προϊόν της εργασίας σου. Και πάει ακόμα παραπέρα μιλώντας για την ‘φιλανθρωπία’ των πλουσίων λέγοντας ότι ο ‘ἐκ τοῦ περισσεύματος προσφέρων ἀπρόσδεκτος’, δηλαδή το να συγκεντρώνεις πλούτο και να δίνεις ένα κλάσμα μόνον αυτού πίσω στους φτωχούς ως ένδειξη της ‘φιλανθρωπίας’ σου δεν αρκεί και γι’αυτό δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό. Τρία ερωτήματα μου γεννιούνται διαβάζοντας αυτά τα λόγια. Το πρώτο ερώτημα είναι ποιά είναι η ρίζα της ανθρώπινης πλεονεξίας; Το δεύτερο, γιατί είναι κακό να πλουτίζεις και τί θα επιτυγχάναμε εάν ακολουθούσαμε το παράδειγμα του Βασιλείου περί κοινοκτημοσύνης; Το τελευταίο, πόσα είναι τα πραγματικά αναγκαία για τον άνθρωπο;

Στο The Origin of Species ο Δαρβίνος, πατέρας της ‘φυσικής επιλογής’, περιγράφει με θαυμαστή ενάργεια τον τρόπο που λειτουργεί η φύση και διατυπώνει μια θεωρία την οποία επαληθεύει με πλήθος παραδειγμάτων από το φυσικό περιβάλλον. Ο Δαρβίνος ξεκινάει από την παρατήρηση ότι οι φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι, ενώ την ίδια στιγμή τα είδη τείνουν να αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Επομένως, δεν υπάρχει αρκετή τροφή για όλους. Αυτό γεννά την ‘πάλη των ειδών’ και την μάχη για επιβίωση. Θα επιβιώσει το είδος ή τα μέλη ενός είδους που έχουν συγκεντρώσει τα πιο ευνοϊκά χαρακτηριστικά. Αυτό ο Δαρβίνος το ονομάτισε ‘φυσική επιλογή’, μια τυχαία διαδικασία, που σήμερα ξέρουμε ότι είναι όντως τυχαία και αποτελεί το προϊόν μεταλλάξεων και μιτωτικών ‘ατυχημάτων’ που γεννούν νέα χαρακτηριστικά διαφοροποιώντας τα μέλη ενός είδους μεταξύ τους. Εάν επεκτείναμε αυτές τις παρατηρήσεις από την χλωρίδα και πανίδα στον άνθρωπο θα μπορούσαμε ίσως να υποστηρίξουμε ότι η ρίζα της πλεονεξίας εδράζεται στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης και ο ισχυρότερος, δηλαδή ο πιο καλά προσαρμοσμένος στις αλλαγές του περιβάλλοντός του, θα επικρατήσει του ασθενέστερου. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με μια τέτοια  θεώρηση, έχει μια διαρκή ‘ανάμνηση’ της ζωώδους φύσης του και προσπαθεί να επικρατήσει έναντι άλλων μελών του είδους προκειμένου να επιβιώσει, ακόμα κι όταν δεν διακυβεύεται άμεσα η επιβίωσή του. Μια τέτοια θεώρηση θα αποτελούσε ίσως μια ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα αυτό, εάν δεν υπήρχαν άνθρωποι ανά τους αιώνες οι οποίοι μίλησαν και για μια άλλη φύση του ανθρώπου, πέραν της ‘κτηνώδους’, για το ‘χαμένο κέντρο’ ή την χαμένη ‘ουράνια ρίζα’, κατά πως θα’λεγε ο Ζήσιμος Λορεντζάτος.

Το δεύτερο ερώτημα ίσως θα ήταν κατάλληλος να απαντήσει ο Karl Marx. Θα μπορούσε να συμφωνήσει με τη θέση του Βασιλείου περί της αξίας της κοινοκτημοσύνης; Oι Karl Marx & Friedrich Engels στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο θέτουν ξεκάθαρα τον στόχο του κοινωνικού τους μοντέλου. Ο στόχος είναι η κατάργηση της ιδιοκτησίας της bourgeoisie. Λέγοντας bourgeoisie ορίζουν εξαρχής ότι πρόκειται για την τάξη εκείνη των μοντέρνων Καπιταλιστών, που είναι ιδιοκτήτες των μέσων κοινωνικής παραγωγής και της μισθωτής εργασίας. Στον αντίποδα αυτής της τάξης είναι το προλεταριάτο (proletariat), δηλαδή οι εργάτες, την εργασία των οποίων εκμεταλλεὐεται η bourgeoisie. Αυτή η εκμετάλλευση γεννάει την ‘πάλη των τάξεων’ και ο μόνος τρόπος να παύσει να υφίσταται είναι η δημιουργία μιας αταξικής κοινωνίας που θα μπορούσε να επιτευχθεί με την κρατικοποίηση της γης, των εργοστασίων, των μέσων μεταφοράς και επικοινωνιών καθώς και τη δημιουργία κρατικών τραπεζών. Το κεφάλαιο είναι συλλογικό προϊόν και θα πρέπει να έχει κοινωνική δύναμη. Και πάνε ακόμα πιο πέρα, μιλώντας για κατάργηση ακόμα και συνόρων και κρατών και τη δημιουργία μιας παγκόσμιας, διεθνούς, μη ταξικής κοινωνίας. Όμως ποιά είναι η απόψή τους για την ιδιοκτησία γενικώς; Θα πρέπει να καταργηθεί και η ιδιοκτησία του μικρού αγρότη ή βιοτέχνη που εργάζεται σκληρά και κερδίζει κάποιον πλούτο; Aυτή η ιδιοκτησία δεν φαίνεται να πολυαπασχολεί τους συγγραφείς του Κομμουνιστικού Μανιφέστου για δυο λόγους. Πρώτον, γιατί ποτέ δεν θα μπορέσει να φτάσει τέτοια ύψη πλούτου που να οδηγήσει στην πρόσληψη εργατών και στην συνακόλουθη εκμετάλλευση της εργασίας τους, και δεύτερον, γιατί μια τέτοια ιδιωτική ιδιοκτησία θα μπορούσε να ελεγχθεί μέσω μιας ‘βάναυσης᾿ φορολόγησης. Αυτό που θα μπορούσε να επιτύχει τελικώς το μοντέλο των Marx & Engels είναι θεωρητικώς την κοινωνική ειρήνη καθώς και το ελάχιστο απαιτούμενο της διαβίωσης για όλους. Το τελευταίο δε ορίζεται ως ο ελάχιστος μισθός που απαιτείται προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση και αναπαραγωγή του είδους. Προτού κρίνουμε κάθε φιλοσοφική άποψη θα πρέπει νομίζω να την δούμε ενταγμένη στο κοινωνικό και ιστορικό της πλαίσιο. Όταν πρωτοδημοσιεύεται το Μανιφέστο βρισκόμαστε στο 1848. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Γαλλική επανάσταση έχει ήδη επιφέρει ένα σημαντικό χτύπημα στην φεουδαρχία (φεουδαλισμός) που είχε γεννήσει η Magna Carta, και έχει δημιουργήσει τη νέα τάξη των Καπιταλιστών που αξιοποιώντας την Βιομηχανική επανάσταση και τα επιτεύγματα της επιστήμης και τεχνολογίας είναι υπεύθυνη για την ανηλεή εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας (συμπεριλαμβανομένων και πολλών παιδιών).

Το ίδιο όμως αυτό ερώτημα, πώς θα το απαντούσε ο Πλάτων εικοσιτέσσερις περίπου αιώνες πριν τον Marx και τον Δαρβίνο; Θα συμφωνούσε με την κοινοκτημοσύνη και με πιο απώτερο σκοπό και όφελος; Ο Πλάτων στην περίφημη ‘Πολιτεία’ του παρουσιάζει το δικό του ιδανικό κοινωνικό μοντέλο, την δική του ‘ουτοπία’. Η Πολιτεία του Πλάτωνα σε αντίθεση με αυτή των Marx & Engels έχει τάξεις. Η ανώτερη τάξη αποτελείται από τους ‘φύλακες-άρχοντες’ ή ‘άρχοντες-φιλοσόφους’, η μεσαία τάξη από τους ‘φύλακες-επίκουρους’ (ή στρατιώτες όπως θα λέγαμε με τη σημερινή γλώσσα) και η κατώτερη κοινωνική τάξη από τους ‘δημιουργούς’ (τους χειρώνακτες). Στα μέλη κάθε τάξης απαγορεύεται η ατομική ιδιοκτησία, δεν υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, αλλά αντιθέτως μια ιερή κοινοκτημοσύνη. Οι τάξεις είναι σαφώς διακριτές αλλά επιτρέπεται μια κάποια κινητικότητα μεταξύ τους. Αν ένα λαμπρό παιδί με ξεχωριστές ικανότητες και χαρίσματα γεννηθεί στην μεσαία τάξη μπορεί να μεταπηδήσει στην ανώτερη κοκ. Η σύσταση των τάξεων καθορίζεται με πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Πρώτον, επί την βάσει ‘ευγονικών’ χαρακτηριστικών που κρίνονται από τους άρχοντες και κατόπιν κλήρωσης αποφασίζονται τα ‘ζευγαρώματα’ που θα μπορούσαν να δώσουν τους πιο ‘άξιους καρπούς’. Οι γεννήσεις θα ελέγχονται πλήρως. Οι αναπαραγωγικές ηλικίες καθορίζονται αυστηρώς μεταξύ 20 και 40 ετών για τις γυναίκες και 25 με 55 για τους άνδρες. Η σεξουαλική πράξη εκτός αυτών των ηλικιών επιτρέπεται αλλά η έκτρωση σε περίπτωση εγκυμοσύνης θα είναι υποχρεωτική. Δεύτερον, τα παιδιά αμέσως μετά την γέννησή τους θα πρέπει να απομακρύνονται από τους γονείς τους, ώστε ούτε αυτά ούτε οι γονείς να αναγνωρίζουν οι μεν τους δε. Έτσι δεν θα υπάρχουν ιδιαίτερες σχέσεις κανενός με κανένα και όλοι θα είναι ‘αδέλφια’ που θα εργάζονται για το καλό της Πόλης, το κοινό καλό που είναι εν τέλει ανεξάρτητο τάξεων. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε μια τέτοια Πολιτεία δεν θα υπάρχει καμμιά απολύτως διάκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών (εδώ συμφωνούν νομίζω τόσο ο Marx όσο και η χριστιανική πίστη). Το μοντέλο αυτό θεωρητικώς θα ήταν ικανό να εξασφαλίσει έναν σταθερό πληθυσμό, τροφή για όλους και επιτυχία στον πόλεμο, στην ‘πάλη των πόλεων-κρατών᾿. Ο Πλάτων γράφει αυτόν τον διάλογο πιθανότατα μεταξύ 380 και 374 πΧ, έχοντας νωπή ακόμη την ανάμνηση της ταπεινωτικής ήττας της Αθήνας από την Σπάρτη στον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 πΧ), και φαίνεται ότι θαύμαζε χαρακηριστικά της πολιτείας των νικητών που θα επιθυμούσε και η ιδεατή Πολιτεία του να υιοθετήσει.

Θα ήταν όμως ικανοποιητικές οι παραπάνω απαντήσεις για τον Βασίλειο; Πιθανότατα όχι. Για την πίστη των πατέρων ο άνθρωπος είναι εικόνα και ομοίωση Θεού και επομένως ό,τι πιο ιερό μπορεί να υπάρξει. Πώς μπορείς να αδικήσεις κάτι τόσο ιερό και να το καταδικάσεις στην ανυπαρξία; Πώς μπορείς να αδικήσεις κάποιον που αγαπάς ‘ὡς ἑαυτόν᾿ ; Αλλά και ο στόχος είναι πολύ διαφορετικός. Ο μισθός είναι ουράνιος και όχι επίγειος και ο στόχος είναι ‘δόξα αἰώνιος, στέφανος δικαιοσύνης, βασιλεία τῶν οὐρανῶν᾿. Ή αλλιώς με τα λόγια του Παύλου: ‘οὐ γάρ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλά τήν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν᾿. Η επίγεια πολιτεία γίνεται προθάλαμος της ουράνιας. Και επιπλέον, δεν μπορεί κανείς να είναι πραγματικά ιδιοκτήτης, αφού Άλλος είναι πάντα ο χορηγός. ‘Σύνες, ἄνθρωπε, τοῦ δεδωκότος᾿, φωνάζει ο Βασίλειος. Βλέπουμε έτσι ότι η θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας αποτελεί μια ξεχωριστή και μοναδική κοσμο-αντίληψη στη σφαίρα των ιδεών ανά τους αιώνες. Παρόλες όμως τις διαφορές με άλλες φιλοσοφίες εκείνο που με εντυπωσιάζει είναι το γεγονός ότι τόσο η θεωρία του Marx, όσο και του Πλάτωνα αλλά και η χριστιανική πίστη κατά βάθος ανατρέπουν τον πυρήνα της κοινωνίας και της ιδιοκτησίας, όπως διαχρονικώς την γνωρίζουμε, που δεν είναι άλλος από την οικογένεια. Στον Πλάτωνα έγινε σαφές το γιατί. Οι Marx & Engels αντικρούουν το μοντέλο οικογένειας που υπάρχει στην bourgeoisie (και στο προλεταριάτο αλλά όπως είπαμε εκεί δεν τους απασχολεί ιδιαιτέρως, αφού απουσιάζει ο πλούτος και η ιδιοκτησία), γιατί αυτό οδηγεί στην κληροδότηση του πλούτου, στο νεποτισμό και στη διαιώνιση των ταξικών διαφορών και της ‘πάλης των τάξεων᾿. Αλλά και στην χριστιανική πίστη το ιδεατό είναι η αγάπη. Ποιά αγάπη όμως; H υπέρτατη μορφή αγάπης είναι να αγαπάς όλους το ίδιο. Η μητέρα ή ο πατέρας που αγαπούν τα παιδιά τους περισσότερο από τον τυχαίο περαστικό άνθρωπο δεν έχουν κατακτήσει την τέλεια αγάπη. Και πάλι ο Παύλος στην προς Κορινθίους Α’ λέει: ‘Λέγω δέ τοῖς ἀγάμοις καί ταῖς χήραις, καλόν αὐτοῖς ἐστίν ἐάν μείνωσιν ὡς κἀγώ᾿, δηλαδή καλό θα ήταν να παραμείνουν άγαμοι, ώστε να μην απολαμβάνει κατ’αποκλειστικότητα την αγάπη και αφοσιώση τους μόνο η οικογένειά τους αλλά αυτές να διαχέονται και να μοιράζονται εξίσου σε όλη την ανθρωπότητα. Άλλωστε το ιδανικό είναι η βασιλεία των Ουρανών όπου ‘ἐν γάρ τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε ἐκγαμίζονται, ἀλλ᾿ ὡς ἄγγελοι Θεοῦ ἐν οὐρανῷ εἰσί᾿. Φυσικά λίγο παρακάτω στην ίδια επιστολή ο Παύλος αποδέχεται τον θεσμό της οικογένειας, αλλά αυτό γίνεται νομίζω κατ’οικονομία, νιώθεις ότι αποτελεί μιαν υποχώρηση από το απόλυτο, ένας συμβιβασμός, αφού δεν μπορεί να γίνει αλλιώς. Το ανθρώπινο είδος πρέπει να διαιωνιστεί. Γεννιέται όμως και ένα ακόμα ερώτημα: στον Δαρβίνο έχουμε την ‘πάλη των ειδών’, στον Πλάτωνα την ‘πάλη των πόλεων’, στον Marx την ‘πάλη των τάξεων’, ποιά πάλη έχουμε στην χριστιανική πίστη;

Στο τρίτο και τελευταίο ερώτημα ‘πόσα είναι τα αναγκαία για τον άνθρωπο’ την απάντηση επιχειρεί να δώσει ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας Lev Tolstoy. Πριν αρκετά χρόνια έπεσε στα χέρια μου ένα μικρό μυθιστόρημα του Tolstoy με τίτλο ακριβώς αυτό: ‘Πόση γή χρειάζεται ο Άνθρωπος;’ Σε αυτό ο ήρωας του, ο Παχώμ, θέλει να αποκτήσει όσο μεγαλύτερη γη και περιουσία γίνεται και μαθαίνει ότι σε μια μακρινή χώρα, στη χώρα των Μπασκιρίων, θα μπορούσε να αποκτήσει όση γη επιθυμούσε η ψυχή του. Έτσι πηγαίνει στη χώρα αυτή και εκεί ο πρόκριτος των Μπασκιρίων τού εξηγεί τη δοκιμασία που θα πρέπει να περάσει για να αποκτήσει γη. Θα βάλει σαν σημάδι τον σκούφο του. Απο εκεί θα ξεκινήσει και εκεί θα πρέπει να τερματίσει. Όση γη τριγυρίσει στο ενδιάμεσο θα την σημαδεύει και θα είναι δική του. Πρέπει όμως να ξεκινήσει με την ανατολή του ήλιου και οπωσδήποτε να επιστρέψει στην αφετηρία πριν τη δύση του. Αν δεν καταφέρει να επιστρέψει τα χάνει όλα. Ο Παχώμ δέχεται την πρόκληση. Το βράδυ πριν τη δοκιμασία βλέπει στο όνειρό του τον διάβολο ‘με τα κέρατα και τα τραγοπόδαρά του, καθισμένος, να χαχανίζει και δίπλα του καταγής ένας άνθρωπος ξυπόλητος, μόνο μ’ένα πουκάμισο και το παντελόνι του. Κοίταξε πιο προσεκτικά ο Παχώμ τον πεθαμένο και είδε ότι ήταν αυτός ο ίδιος᾿. Την άλλη μέρα ο Παχώμ ξεκινάει την πορεία του στην αχανή γή, που μπορεί να γίνει δική του. Βαδίζει αδιάκοπα μεσα στη ζέστη, κάτω από τον καυτό ήλιο, βγάζει το πανωφόρι και τα παπούτσια του και συνεχίζει, κατά τόπους σκάβει λάκκους για να οριοθετήσει τη γη που σε λίγο θα του ανήκει, όμως η κόπωση αρχίζει να τον καταβάλει, θέλει να ξαποστάσει αλλά δεν προλαβαίνει, πρέπει να φτάσει όσο πιο μακριά αντέχει, να διαγράψει όσο μεγαλύτερη πορεία μπορεί, να κυκλώσει όσο περισσότερη γη γίνεται. Ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι ο ήλιος οδεύει στον ορίζοντα και αυτός απέχει πολύ ακόμα από τον σκούφο του. Πρέπει να γυρίσει προς τα πίσω αλλιώς θα τα χάσει όλα. Καταβάλει την ύστατη προσπάθεια, δίνει την τελευταία ικμάδα της δύναμης του, τα πόδια του με δυσκολία τον κρατούν πλέον, αντικρύζει τον σκούφο.

‘Θυμήθηκε ο Παχώμ το όνειρο, αναστέναξε, έπεσε εμπρός και με τα χέρια έφτασε το σκούφο.

-Συγχαρητήρια, φώναξε ο πρόκριτος. Απέκτησες μεγάλη έκταση!

Ο εργάτης του Παχώμ έτρεξε πρός το μέρος του, θέλησε να τον σηκώσει, αλλά από το στόμα του έτρεχε αίμα. Κειτόταν νεκρός…Πήρε ο εργάτης το φτύαρι, έσκαψε για τον Παχώμ τάφο ίσο με το ανάστημά του-τρείς πήχες-και τον έθαψε᾿.

Πηγές του άρθρου και αφορμή για περαιτέρω μελέτη:

 –Μεγάλου Βασιλείου έργα 6, μετάφραση Βασιλείου Ψευτόγκα, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Πατερικαί εκδόσεις ‘Γρηγόριος ο Παλαμάς᾿, 1973

 –‘Who rules the world?’ Noam Chomsky, Penguin, 2017

 –‘On Natural Selection’ Charles Darwin, excerpt from ‘The Origin of Species’, Penguin Books, Great Ideas, 2004

 –‘Μελέτες’ Ζήσιμου Λορεντζάτου, τόμος πρώτος, ‘Το χαμένο κέντρο’, εκδ. Δόμος & Μουσείο Μπενάκη, 2007

 –‘The Communist Manifesto’ Karl Marx & Friedrich Engels, Penguin Books, Great Ideas, 2004

 –‘History of Western Philosophy’ Bertrand Russell, chapters ‘Plato’s Utopia’, ‘Karl Marx’, George Allen & Unwin, 1961

 –‘Καινή διαθήκη’, εκδ. Αποστολική Διακονία Εκκλησίας της Ελλάδος, 2015

 –‘Πόση γη χρειάζεται ο Άνθρωπος;’ Λέων Τολστόϊ, μετάφραση Γιάννη Ζερβού, εκδ. Μαΐστρος, 2003

Η φωτογραφία είναι της Dorothea Lange, ‘Migrant Mother’, 1936