‘μῶλυ δέ μιν καλέουσι θεοί· χαλεπόν δέ τ’ ὀρύσσειν, ἀνδράσι γε θνητοῖσοι· θεοί δέ τε πάντα δύνανται’
Οδύσσεια, ραψωδία κ’, στίχ. 305-306
‘Divine days fall like water of a cataract’
Madeline Miller, ‘Circe’
Η Madeline Miller είναι Αμερικανίδα. Ζεί στην Pennsylvania. Είναι καθηγήτρια classics, αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, λάτρης της αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας και συγγραφέας του βραβευμένου μυθιστορήματος ‘The Song of Achilles’, που αποτελεί το πρωτόλειο έργο της. Ένα βιβλίο εμπνευσμένο από την Ιλιάδα, που ‘φωτίζει’ τη σχέση ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πάτροκλο. Τώρα, επτά χρόνια μετά, εκδίδει το ‘Circe’*, την Κίρκη, μυθιστόρημα εμπνευσμένο από το έτερο Ομηρικό έπος, την Οδύσσεια και αφιερωμένο σε μια ‘σκοτεινή’ μορφή της μυθολογίας μας, αυτή της μάγισσας Κίρκης. Η Miller δεν εμπνέεται μόνο από την Ελληνική Μυθολογία, αλλά επιχειρεί να της ξαναδώσει ζωή, να τη συστήσει σε ένα κοινό μη εξοικειωμένο μ’ αυτήν αλλά και να κάνει όσους τη γνωρίζουν να τη δούν με μια διαφορετική ματιά. ‘Πειραγμένη’ μυθολογία θα έλεγε κάποιος· ζωντανεμένη θα την έλεγα εγώ. Όπως είπε και ο Orhan Pamuk σε μια προσφατη συνέντευξή του: ‘H λογοτεχνία μπορεί να δώσει νέα ζωή σε παλιούς μύθους’.
Η νύμφη Κίρκη ήταν θεά, κόρη του τρομερού θεού Ήλιου και της Ωκεανίδας Περσηίδας και αδέλφια της ήταν ο Αιήτης, η Πασιφάη, σύζυγος του μυθικού βασιλιά της Κρήτης Μίνωα και ο Πέρσης, όπως διαβάζουμε στην Μυθολογία**. Η Miller έρχεται να μας σκιαγραφήσει τη θεά. Να φανταστούμε πως έμοιαζε αλλά και πώς αισθανόταν. Όλο το βιβλίο είναι ο μύθος, ή καλύτερα οι μύθοι, διηθημένοι μέσα από την ματιά της. Είναι σαν να έχει γραφτεί από την Κίρκη. Αφηγείται η Κίρκη και μας παίρνει από το χέρι να μας κάνει κοινωνούς στα συναισθήματά της, στους έρωτές της, στους ανθρώπους που συνάντησε στη ζωή της. Η Κίρκη λοιπόν, κατά την Miller, είχε κίτρινα μάτια και μια παράξενη, λεπτή, τσιριχτή φωνή. Μια φωνή που έμοιαζε μ’αυτήν πουλιού, εξ’ου και το όνομά της. Η Miller το ερμηνεύει hawk, γεράκι. Στο λεξικό το βρίσκει κανείς ως ‘ἄγνωστον τὶ πτηνόν’***. Η Κίρκη νιώθει απόρριψη από τους γονείς της, νιώθει απομονωμένη, μια παρίας, αλλά σταδιακά ανακαλύπτει ότι έχει κάποια ιδιαίτερα χαρίσματα και δυνάμεις, που δεν θα αργήσει να χρησιμοποιήσει. Το πρώτο πρόσωπο που θα ‘σημαδεύσει’ τη ζωή της είναι ο Προμηθέας, του οποίου το μαρτύριο παρατηρεί και γοητεύεται από το θάρρος, την αυτοθυσία και τη γενναία στάση του. Ο Προμηθέας με το απαρασάλευτο φρόνημα θα αποτελέσει το πρώτο πρότυπο ηθικής ακεραιότητας για εκείνην. Ο πρώτος έρωτας της είναι μ’έναν θνητό. Ερωτεύεται έναν νεαρό ναυτικό, τον Γλαύκο. Ένας έρωτας που αποδεικνύεται μοιραίος. Τον μετατρέπει σε αθάνατο, προκειμένου να τον κρατήσει για πάντα κοντά της, αλλά αυτός ερωτεύεται με τη σειρά του μια πανέμορφη κοπέλα, τη Σκύλλα, και τότε η Κίρκη θα χρειαστεί να θέσει τις μαγικές της δυνάμεις ξανά σε εφαρμογή, μεταμορφώνοντας τη σε ένα τρομερό εξακέφαλο τέρας, καταδικασμένο να ζεί πάνω σε έναν θαλάσσιο βράχο, απέναντι από την Χάρυβδη, και να αποδεκατίζει τους θαλασσοπόρους. Μετά από όλα αυτά, οι θεοί τρομοκρατημένοι με τις υπερκόσμιες δυνάμεις της Κίρκης, αποφασίζουν να την τιμωρήσουν εξορίζοντάς την σ’ ένα απόμονωμένο, ακατοίκητο νησί, την Αιαία, προκειμένου να περάσει εκεί την ‘υπόλοιπη’, αθάνατη ζωή της. Η Αιαία ήταν ένα μυθικό νησί κάπου στην Ανατολή, όπου βρισκόταν το παλάτι και τα χοιροστάσια της Ηούς και από εκεί ξεπρόβαλε κάθε μέρα ο ήλιος. Εκεί η Κίρκη ζεί μεταξύ εξημερωμένων λεόντων και λύκων και επιδίδεται στην τέχνη της μαγείας, ανακαλύπτοντας νέα βότανα, νέα φάρμακα και εξελίσεται σε μια πρώτης τάξεως pharmakis (μάγισσα). Εκεί θα την επισκεφθεί ο Δαίδαλος απεσταλμένος της Πασιφάης και θα την πάρει μαζί του για λίγο στην Κρήτη, προκειμένου να βοηθήσει την αδελφή της στον τοκετό ενός άλλου τρομερού τέρατος, του Μινώταυρου. Στο νησί της θα την επισκεφθούν επίσης η Μήδεια, ανηψιά της, κόρη του Αιήτη και επίσης μάγισσα, με τον Ιάσονα, ζητώντας εξαγνισμό για τον φόνο του αδελφού της Άψυρτου. Εκεί φυσικά θα την επισκεφτεί και ο πολυμήχανος με τους συντρόφους του. Η Κίρκη θα μεταμορφώσει τους συντρόφους του σε χοίρους, αλλά ο Ερμής έχει εξοπλίσει τον Οδυσσέα με το μώλυ, ένα μαυρόριζο βοτάνι με λευκά άνθη, που φύτρωσε απ΄το αίμα ενός γίγαντα που είχε σκοτώσει ο θεός Ήλιος στην Αιαία, το οποίο κανείς θνητός δεν μπορεί να κόψει και το οποίο φέρει την ιδιότητα της αποτροπής, δηλαδή αποτελεί το αντίδοτο σε όλα τα μαγικά φίλτρα της Κίρκης. Όταν ανακαλύπτει η Κίρκη ότι ο Οδυσσέας είναι άτρωτος, δεν επιχειρεί καν να τον μεταμορφώσει σε χοίρο, αλλά του ζητεί να κοιμηθεί μαζί της. Καρπός αυτού του έρωτα που θα κρατήσει για έναν χρόνο είναι ο Τηλέγονος, ο οποίος γεννιέται όταν ο Οδυσσέας βρίσκεται πλέον μακριά, στον δρόμο προς την Ιθάκη του, κι από εκεί προέρχεται και το όνομά του. Ο Τηλέγονος θα γίνει ασυνείδητα πατραλοίας, σαν άλλος Οιδίποδας, στην Ιθάκη, όπου έχει πάει για να τον γνωρίσει, εκπληρώνοντας μ’αυτόν τον τρόπο το χρησμό του Τειρεσία προς τον Οδυσσέα ότι ο θάνατος θα τον βρεί ‘ἐξ ἁλός’. Ο Τηλέγονος συγκλονισμένος από την πράξη του θα φέρει Πηνελόπη και Τηλέμαχο στην Αιαία. Εκεί θα εμφανιστεί η θεά Αθηνά, την οποία με ένα φοβερό ξόρκι είχε καταφέρει να κρατήσει μακριά από το νησί η Κίρκη για 15 χρόνια, και θα προσφέρει ένα βασίλειο, δόξα και υστεροφημία, μια καινούρια ζωή στον Τηλέμαχο. Αυτός όμως θα τ’αρνηθεί όλα, γιατί πλέον έχει ερωτευτεί την Κίρκη. Την προσφορά θα δεχτεί αντ’αυτού ο Τηλέγονος, ο οποίος θα φύγει μακριά, ενώ Τηλέμαχος και Κίρκη θα ζήσουν μαζί μιαν ήρεμη, θνητή πλέον ζωή στην Αιαία.
Ένα από τα κατορθώματα της γραφής της Miller είναι η ζωντάνια της. Αυτό γίνεται ιδιάιτερα εμφανές στην περιγραφή των τεράτων του μύθου, που είναι κατά τη γνώμη μου θαυμάσια. Αλήθεια πώς έμοιαζε η Σκύλλα; ‘ήταν γκρίζα σαν τον αέρα, σαν τον βράχο τον ίδιο. Πάντοτε σκεφτόμουν με τί να μοιάζει άραγες; με φίδι ή χταπόδι, ένας καρχαρίας. Αλλά η αλήθεια της ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Ένα τεράστιο μέγεθος, που το μυαλό μου δυσκολευόταν να συλλάβει. Οι λαιμοί της ήταν πιο μακριοί από κατάρτια πλοίου. Τα έξι κεφάλια της χάσκανε, εξογκωμένα, σαν λιωμένη λάβα. Μαύρες γλώσσες γλείφανε τα μακριά σαν σπαθιά δόντια της…τα χνώτα της ήταν ζεστά σαν τη φωτιά…’****. Στην μυθολογία διαβάζουμε για τα έξι κεφάλια, τις τρείς σειρές δόντια και τα δώδεκα πόδια της Σκύλλας, αλλά δυσκολεύεται η φαντασία μας να το χωρέσει. Με τη Miller, είναι σαν να είμαστε εκεί, νιώθουμε κι εμείς στη ράχη μας τον τρόμο και την αγωνία των θαλασσοπόρων, που μάταια προσπαθούν να ξεφύγουν από το αδηφάγο τέρας. Η περιγραφή εδώ είναι πιο δυνατή κι απ’αυτήν του Ομήρου στο μ’ της Οδύσσειας (στιχ. 89-100)*****. Στο Circe, η Κίρκη περνάει δυο φορές από τα στενά. Μια με τον Δαίδαλο στο τιμόνι του πλοίου και μια με τον Τηλέμαχο. Την πρώτη φορά καταφέρνουν να ξεφύγουν, με την Κίρκη να μεταμορφώνεται σε Πέρση, τον οποίο πάντοτε συμπαθούσε η Σκύλλα. Τον αναγνωρίζει και αφήνει το πλοίο ανέπαφο. Τη δεύτερη, μεταμορφώνει 12 ψάρια σε 12 τροφαντά αρσενικά πρόβατα, λεία για το τέρας, προκειμένου να μείνουν ανέπαφοι Κίρκη και Τηλέμαχος. Στο δεύτερο αυτό πέρασμα η Κίρκη φαρμακώνει με το τρομερό δηλητήριο της Τρυγόνας, του φοβερού σαλαχιού, που θα σκοτώσει και τον ίδιο τον Οδυσσέα, τη Σκύλλα και την μαραμαρώνει, κάνοντας την ένα με τον βράχο. Δυσκολεύτηκα να βρώ στην Μυθολογία αναφορά σε αυτά τα δυο περάσματα της Κίρκης από τα στενά. Βρήκα αντίθετα ότι οι θεοί και όχι η Κίρκη μαρμάρωσαν τελικώς τη Σκύλλα. Υποθέτω ότι σε αυτό και σε άλλα σημεία η Miller παραλλάσει τον μύθο, προκειμένου να εξυπηρετήσει την ιστορία της. Ειδικά το μαρμάρωμα της Σκύλλας παίζει κομβικό ρόλο στον Millerιανό μύθο, καθώς οι τύψεις για το τέρας που αυτή δημιούργησε και που οδήγησε στον θάνατο τόσων και τόσων ναυτικών ανά τους αιώνες τρώει τα σωθικά της Κίρκης, και την κάνει να επιζητεί απεγνωσμένα την εξιλέωση. Αυτά τα δυο περάσματα από τα στενά αποτελούν και τις σελίδες του βιβλίου με την μεγαλύτερη ένταση και σασπένς για τον αναγνώστη, που νιώθει ότι κάθεται δίπλα στο τιμόνι με τον Δαίδαλο και τον Τηλέμαχο, αγωνιά για την τύχη των ηρώων και αισθάνεται ανακούφιση όταν αυτοί πλέον έχουν ξεφύγει και βρίσκονται μακριά από το τέρας. Ιδιαίτερα ζωντανή είναι επίσης κι η περιγραφή της γέννησης του Μινώταυρου. Η Πασιφάη έχει ζητήσει από την Κίρκη να τη βοηθήσει τη δύσκολη εκείνη ώρα με τα φάρμακα και τα γιατροσόφια της. Παρ’ότι οι σχέσεις των δυο αδελφών δεν είναι οι καλύτερες, η Κίρκη δεν αρνείται τη βοήθεια και ακολουθεί τον Δαίδαλο στην Κρήτη. Αυτό που περιγράφεται στο βιβλίο είναι μια…καισαρική τομή. Ο Δαίδαλος έχει σκίσει την κοιλιά της Πασιφάης με το μαχαίρι του και η Κίρκη βάζει τα χέρια της να βγάλει έξω το…μωρό. ‘πόνο ένιωσα στα δάκτυλά μου, τόσο δυνατό που δεν μπορούσα ούτε να φωνάξω. Σκέφτηκα ότι ήταν κάτι αιχμηρό· ότι ο Δαίδαλος είχε αφήσει κάποιο νυστέρι μέσα της ή ότι κάποιο οστό είχε σπάσει στον τοκετό και με κάρφωνε. Αλλά ο πόνος γινόταν δυνατότερος, βαθειά μέσα στο χέρι μου. Δόντια, ήταν δόντια. Τότε ούρλιαξα. Προσπάθησα να τραβήξω το χέρι μου αλλά το είχε σφιχτά ανάμεσα στα σαγόνια του…’****. Αλλά και σε άλλα σημεία του βιβλίου, όπως στην μεταμόρφωση των συντρόφων του Οδυσσέα σε χοίρους, η Miller καταφέρνει έντεχνα να μας μεταφέρει εκεί, για να ακούσουμε τους τρομερούς ήχους της μεταμόρφωσης. Το σκίσιμο της ανθρώπινης σάρκας, τον ήχο από το σπάσιμο των πλευρών, αλλά και τις κραυγές των συντρόφων που σταδιακώς μετατρέπονται σε γρυλίσματα. Όπως γράφει και η Miller διά στόματος Κίρκης: ‘είμαι βέβαιη ότι αυτό πόνεσε’ και…το νιώθουμε και εμείς.
Ένα ερώτημα που γεννιέται καθώς κανείς διαβάζει το βιβλίο είναι πόσο ακριβής είναι η Miller στους μύθους που ιστορεί. Η αρχική μου εντύπωση ήταν ότι αυτό είναι ένα κολάζ μύθων, όπου η συγγραφέας επινοεί φανταστικές συναντήσεις με πρόσωπα που δεν συναντήθηκαν ποτέ, προκειμένου να πλουτίσει την ιστορία της ή ακόμη και να μιλήσει για τα αγαπημένα της παραμύθια ή ήρωες. Τις μορφές που την γοητεύουν από την μυθολογία μας. Ψάχνοντας όμως διεπίστωσα ότι η Miller είναι εξαιρετικά διαβασμένη και ακριβής. Στην μυθολογία μας οι ήρωες και ηρωίδες εμφανίζονται σε πολλούς διαφορετικούς μύθους και οι συγγενικές τους σχέσεις και ερωτικές τους συνευρέσεις, με θεούς και θνητούς, είναι τόσο περίπλοκες, που ο μίτος εύκολα χάνεται. Φυσικά δεν είναι όλα όσα αναφέρει η Miller ‘ακριβή’. Έγινε πχ ποτέ η συνάντηση της Κίρκης με τον Προμηθέα; Παντρεύτηκε τελικώς η Πηνελόπη τον Τηλέγονο ή, όπως διαβάζουμε στο Circe, o Τηλέγονος έφυγε μακριά στο βασίλειό του και η Πηνελόπη έμεινε για πάντα στην Αιαία; Επιπλέον, αρκετά έχει αλλάξει η Miller την περίφημη συνάντηση της Κίρκης με τον Οδυσσέα. Στην περιγραφή του Ομήρου η Κίρκη αιφνιδιάζεται όταν ακουμπώντας τον Οδυσσέα με το ραβδί της, για να τον μεταμορφώσει, αυτός παραμένει αναλλοίωτος, ενώ την ίδια στιγμή ο πολύπλαγκτος τραβάει το εγχειρίδιο του και εφορμά εναντίον της. Η σκηνή αποτυπώνεται υπέροχα σ᾽ έναν ερυθρόμορφο κρατήρα, περίπου του 440 πΧ, που σήμερα βρίσκεται στο Metropolitan Museum of Art της Νέας Υόρκης, το οποίο απεικονίζει τον σκύφο με τα μαγικά φίλτρα να πέφτει από τα χέρια της ξαφνιασμένης από την επίθεση Κίρκης. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/253627. Στο Circe αντίθετα, η Κίρκη έχει μιαν ολύμπια ψυχραιμία και αταραξία. Έχει παρατηρήσει από νωρίς το μώλυ στη ζώνη του Οδυσσέα, έχει καταλάβει την παρέμβαση του Ερμή και δεν επιχειρεί καν την μεταμόρφωση. Του ζητεί αντιθέτως να την ακολουθήσει στην παστάδα της με αντάλλαγμα την απελευθέρωση των συντρόφων του. Ο Οδυσσέας δέχεται και της ζητεί να ορκιστεί ότι δεν θα τον μεταμορφώσει σε χοίρο, όταν γδυθεί και αφαιρέσει από επάνω του το μώλυ. Αντιθέτως, στην Οδύσσεια της ζητεί να ορκιστεί ότι δεν θα αφαιρέσει τον ανδρισμό του και δεν θα τον μετατρέψει σε ‘ανήνορα’, όταν βρεθούν μαζί στο κρεβάτι. Η Miller παρουσιάζει μια συμπαθή Κίρκη, μια γυναίκα καταδικασμένη στην αιώνια μοναξιά και απομόνωση, που διψάει για έρωτα και αγάπη, που θαυμάζει τους άνδρες και ιδιαίτερα τον όμορφο και πνευματώδη Οδυσσέα και η οποία δεν θα μπορούσε ποτέ να σκεφτεί μια τέτοια βάναυση πράξη. Επιπλέον, η μεταμόρφωση των συντρόφων σε χοίρους δεν αποτελεί μιαν ενέργεια αψυχολόγητη ή εκδικητική, αλλά η Miller τη δικαιολογεί ως μια πράξη αυτοάμυνας απέναντι στις επιθετικές ορέξεις των στερημένων από έρωτα θαλασσοπόρων. Όλο το βιβλίο είναι ένα ‘γυναικείο βιβλίο’, εάν σημαίνει κάτι αυτός ο όρος. Είναι ιδωμένο μέσα από το πρίσμα της γυναικείας ψυχολογίας και ιδιοσύστασης. Ας μην ξεχνούμε ότι είναι το έργο μιας γυναίκας για μιαν άλλη γυναίκα. Μια γυναίκα ανεξάρτητη και θαρραλέα, που ξέρει να διεκδικεί και να προστατεύει αυτούς που αγαπά. Όσον αφορά τις παρεκκλίσεις από τον μύθο αυτές δεν ενοχλούν. Πρώτον, γιατί αυτά τα γεγονότα δεν αποτελούν ιστορία, για να αναζητεί κανείς την ακρίβεια και δεύτερον, γιατί υπάρχουν τόσες πολλές και διαφορετικές εκδοχές στην ίδια την μυθολογία μας για κάθε μύθο, που θα ήταν σχεδόν μάταιο να επιζητήσει κανείς την πιο ‘αληθινή’. Η συγγραφέας αναβιώνει τους μύθους, αλλοιώνοντάς τους έντεχνα, με τρόπο ώστε να είναι συνεπείς με την ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων που δημιουργεί.
Όμως το πιο ενδιαφέρον κατ’ εμέ στοιχείο αυτού του βιβλίου είναι ότι μας κάνει να αναλογιστούμε και να ανακαλύψουμε τον τρόπο σκέψης και βίου των αρχαίων Ελλήνων, που χωρίς καμμιά αμφιβολία αντικατοπτρίζεται στους μύθους που έπλαθαν. Να ανακαλύψουμε με άλλα λόγια τί συνέχει την ελληνικότητά μας, εάν υποθέσουμε ότι κάτι τέτοιο υφίσταται. Εάν μας ενδιαφέρει αυτό, πρέπει νομίζω να γυρίσουμε στην πηγή, στις απαρχές της ιστορίας μας, στον μύθο. Πυρήνας της ιστορίας που διηγείται η Miller είναι η έννοια της αθανασίας. Όταν η Αθηνά εμφανίζεται μπροστά στον Τηλέμαχο και του προσφέρει ένα βασίλειο, ένα δοξασμένο όνομα, μια ζηλευτή υστεροφημία, τού λέει ότι η δόξα αποτελεί για έναν θνητό σαν κι αυτόν τη μόνη ελπίδα αθανασίας. Αυτή τη φράση τη θεώρησα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Πολλοί πιστεύουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εξαιρετικά φιλόδοξοι και ανταγωνιστικοί και ότι ο εγωισμός κι η ανάγκη αναγνώρισης από τους ίσους με αυτούς ήταν το βασικό κίνητρο των πράξεών τους. ‘Αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων’. Η Miller μάς παρουσιάζει εδώ μιαν άλλη ερμηνεία. Οι Έλληνες αγαπάνε με πάθος τη ζωή και δεν υπάρχει τίποτε πιο παράλογο γι’αυτούς από τον θάνατο. Γι’αυτό και οι θεοί τους, τα πρότυπά τους, είναι αθάνατοι. Αυτό που επιζητούν εναγωνίως είναι να διασωθεί κάτι κι από αυτούς τους ίδιους στην αιωνιότητα. Και αφού το σώμα είναι φθαρτό, ας διασωθούν τα μεγάλα έργα και το περικλεές όνομα. Μια τέτοια αντίληψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη, νομίζω, με τις μεταφυσικές ανησυχίες που πάντοτε είχαν οι Έλληνες, την πεποίθηση δηλαδή ότι δεν σταματούν όλα εδώ, δεν μπορεί να σταματούν όλα εδώ, αλλά υπάρχει κάτι και στο επέκεινα. Και επιπλέον, μια τέτοια ερμηνεία φαίνεται να εναρμονίζεται πλήρως με την έννοια της αρετής που κυριαρχεί σ’όλην την αρχαία ελληνική γραμματεία αλλά και του μέτρου, υπέρβαση του οποίου αποτελεί η φοβερή ύβρις. Μέσα σε μια τέτοια κοσμοαντίληψη δεν θα μπορούσε κανείς να επιθυμεί να είναι άριστος από εγωισμό, έπαρση ή μιαν ανόητη ανταγωνιστικότητα. Αυτόν τον αγώνα αποφυγής της οίησης εξυπηρετεί άλλωστε και το άλλο υπέροχο σημείο του μύθου. Το σημείο όπου ο Οδυσσέας πλήρης αυτοπεποίθησης έχει ζωστεί τα όπλα του και πάει να αντιμετωπίσει τη θεά-μάγισσα, προκειμένου να υπερασπιστεί τους συντρόφους του. Εκεί λοιπόν θα εμφανιστεί μπροστά του ο Ερμής, για να του υπενθυμίσει την αδυναμία του να αντιμετωπίσει μια θεά και να τον ‘προσγειώσει’ στην αμείλικτη πραγματικότητα. Τί θαυμάσια που είναι αυτή η σκηνή! Όσο σπουδαίοι κι αν είμαστε, όσο ικανοί, ευφυείς και πολύτροποι, κι όσο αγαθές κι αν είναι οι προθέσεις μας, υπάρχει πάντοτε κάτι που ξεφεύγει από τον έλεγχό μας. Κάτι πέρα και έξω από εμάς, που δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε. Στον ελληνικό πολιτισμό, αυτή η γνώση οδηγεί στη σοφία και όχι στην μεμψιμοιρία. Και μέσα από αυτήν τη σοφία είναι που γεννήθηκαν και θα γεννηθούν αριστουργήματα. Η έννοια της αθανασίας, όμως, οδηγεί την Miller και κάπου άλλου· στο να παραλλάξει τον μύθο για μια ακόμη φορά. Το τελευταίο ξόρκι της η Κίρκη το φυλάει για τον εαυτό της. Μετατρέπεται σε θνητή και απαρνιέται την πολυπόθητη για πολλούς αθάνατη ζωή. Γιατί άραγε; Γιατί δεν μετατρέπει τον Τηλέμαχο σε αθάνατο, όπως ακριβώς είχε κάνει με τον Γλαύκο και όπως διαβάζουμε ότι έγινε στην Μυθολογία, προκειμένου να μην τους χωρίσει ποτέ ο θάνατος; Για την Κίρκη η αιωνιότητα είναι αβάσταχτη. Θέλει να γίνει ένα με τη γη, με τα δέντρα και τα φυτά που τόσο αγάπησε, να γεννηθεί, να μεγαλώσει, να γεράσει και να φύγει όπως κι αυτά. Νιώθει πιστεύω βαθειά μέσα της ότι η αθανασία είναι κάτι αντίθετο στους νόμους της φύσης, μιαν ανωμαλία που θα πρέπει να αποκατασταθεί, προκειμένου να επανέλθει η αρμονία. Και επιπλέον, σημασία δεν έχει πόσα χρόνια ζεί κανείς, αλλά πώς τα ζεί και τί αξία προσδίδει με τις σκέψεις και τις πράξεις του στα χρόνια αυτά. Ας μην ξεχνούμε ότι η Κίρκη έχει ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στη γη, ανάμεσα σε θνητούς, παρά στον ουρανό, όπως οι άλλοι θεοί. Κι εδώ κρύβεται ένα ακόμη συναρπαστικό στοιχείο του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων, το οποίο γίνεται τόσο εμφανές στους μύθους. Η στενή σχέση των θεών με τους θνητούς. Οι θεοί δεν είναι ξεκομμένοι στους ουρανούς, παρεμβαίνουν συνεχώς στα γήινα, ερωτεύονται και ζευγαρώνουν με θνητούς, τους συμπαθούν ή τους μισούν, τους υπερασπίζονται ή τους καταδικάζουν, μοιάζουν με τους θνητούς και στην όψη αλλά και στο χαρακτήρα. Αναρωτιέμαι εάν υπάρχει σε άλλη μυθολογία τέτοια ‘οργανική’ σύνδεση θεών και θνητών όπως στη δική μας. Κι αυτό είναι ένα στοιχείο πολύ διαφορετικό από τον τρόπο που αντιμετωπίζει τον Θεό επί παραδείγματι ο δυτικός πολιτισμός, που τον μετατρέπει σε μιαν απρόσωπη, ανώτερη δύναμη και τον εξοστρακίζει στον ουρανό, γιατί τον φοβάται, λόγω της αδυναμίας να σχετιστεί μαζί του, να τον γνωρίσει και να τον αγαπήσει.
Μολονότι η πλοκή στο Circe δεν ρέει πάντοτε αβίαστα, το βιβλίο αξίζει νομίζω να διαβαστεί. Πρώτον, γιατί είναι ευχάριστο και υπάρχουν πολλά σημεία που θα συναρπάσει τον αναγνώστη. Όμως ειδικά για εμάς τους Έλληνες και για έναν ακόμη λόγο. Αυτό που επιχειρεί να κάνει με την μυθολογία μας η Miller είναι υπέροχο και μπορεί να δώσει το έναυσμα να ξαναανακαλύψουμε τους μύθους. Σκέφτομαι πόσος θόρυβος έχει γίνει τα τελευταία χρόνια για την επαναφορά και διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στα σχολεία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια στέρεη κατανόηση της γλώσσας είναι πολύ σημαντική στο να ανακαλύψουμε την ταυτότητά μας, αλλά εξίσου, και ίσως περισσότερο σημαντική νομίζω, θα ήταν η γνώση και ερμηνεία των μύθων. Οι μύθοι αποτελούν γεννήματα του συλλογικού μας υποσυνείδητου, αποτελούν γεννήματα του λαού, έχουν μεταφερθεί από στόμα σε στόμα μέσα στους αιώνες, έχουν ‘δουλευτεί’ και εμπλουτιστεί από εκατομμύρια ανθρώπων μέσα στον χρόνο και γι’αυτό έχουν φτάσει, όπως και τα δημοτικά μας τραγούδια, σε μια θαυμαστή τελειότητα. Αποτελούν με άλλα λόγια το αποτύπωμα του λαού. Το αποτύπωμα της σκέψης, της ψυχοσύνθεσης, των αξιών του κάθε λαού· την ματιά του στον κόσμο και έναν ‘οδηγό’ για τη στάση που θα μπορούσε κανείς να κρατήσει απέναντι στα πράγματα. Άλλωστε, όσο κι να αλλάζει γύρω μας ο κόσμος, αυτά που αποσχολούν το άνθρωπο, εχθές και σήμερα και στους αιώνες είναι ίδια. Στους μύθους κάθε λαού, υπάρχουν πολλά που μπορούμε να αποκαλύψουμε, αρκεί να σκάψουμε κάτω από την επιφάνεια. Και είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ματιά ενός ξένου, μιας Αμερικανίδας εν προκειμένω, στην μυθολογία μας και μια ερμηνεία θύραθεν, απελευθερωμένη από προκαταλήψεις και εθνικά στερεότυπα. Αυτό που μπορούμε να ανακαλύψουμε με επίπονη προσπάθεια και με βιβλία όπως αυτό, είναι το ποιοί είμαστε, τί κομίζουμε ως πολιτισμό και τί έχουμε να προσφέρουμε στον κόσμο. Κι όταν το ανακαλύψουμε αυτό, τότε νομίζω δεν θα έχουμε τίποτε πραγματικά να φοβηθούμε από ψευδεπίγραφα ονόματα, επίβουλους γείτονες και παραχαράκτες της ιστορίας. Γιατί τότε θα ξέρουμε ποιοί είμαστε και πού πηγαίνουμε. Γιατί τότε, σαν άλλοι Τηλέμαχοι, θα κρατάμε σταθερά το τιμόνι, για να περάσουμε τα στενά.
Ο πίνακας είναι του Άγγλου ζωγράφου John William Waterhouse από το 1892 και φέρει τον τίτλο Circe Invidiosa. Ο Waterhouse (1849-1917) ανήκε στην ομάδα των Προ-Ραφαηλιτών ζωγράφων, που σκοπό τους είχαν να αποκαταστήσουν και να αναμορφώσουν την τέχνη με βάση τα αισθητικά πρότυπα τα οποία, κατά τη γνώμη τους, είχε αλλοιώσει ο Ραφαήλ (1483-1520) με τη ζωγραφική του. Ο Waterhouse εμπνεύστηκε ιδιαίτερα από την αρχαία Ελληνική μυθολογία και έχει ζωγραφίσει ακόμα ένα πορτραίτο της Κίρκης να προσφέρει ένα κύπελο με τα μαγικά φίλτρα της στον Οδυσσέα.
Πηγές:
*Circe, Madeline Miller, Bloomsbury, 2018
** ‘Ελληνική Μυθολογία’, εποπτεία Ι. Κακριδή, Εκδοτική Αθηνών (1986)
*** Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης, Δ.Β. Δημητράκου, Αθήνα, 1954
**** Ελεύθερη απόδοση στα Ελληνικά από τον συγγραφέα του άρθρου
***** ‘Ομήρου Οδύσσεια’, μτφ Μανόλη Χατζηγιακουμή, Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2015
Παρακάτω ακούστε το τραγούδι του Brian May & των Queen ‘Who wants to live forever’.
The Web Sphinx 